Cụ Đặng Huy Trứ
Nước Đại Việt từ thời Tự Đức do bế quan tỏa cảng , kinh tế sa sút, quan tham nhũng lúc nhúc như dòi bọ. Đến nỗi vua phải kêu lên trong một chỉ dụ gửi các quan năm 1851 :” Quan coi dân như kẻ thù, dân sợ quan như hổ. Quan mưu tích cho đầy túi tham, ngày đục, tháng khóet, lại thêm bao nhiêu việc sách nhiễu không thể kể hết được… Dân điêu tàn mà gốc của nước lay động, rất đáng lo sợ thay !”. Trong bối cảnh đó, lại có một ông quan nổi tiếng thanh liêm , danh thơm truyền đời : Đó là Đặng Huy Trứ !
Đặng Huy Trứ ( 1825- 1874) quê ở làng Thanh Lương, Hương Trà, Thừa Thiên- Huế. Ông đỗ tiến sĩ năm 22 tuổi ( 1847), dạy học 8 năm, rồi ra làm quan năm 1856, giữ các chức Thông phán Ty bố chánh Thanh Hóa, Tri huyện Quảng Xương, tri phủ Thiên Trường (Nam Định), Bố chánh Quảng Nam, Hàn lâm viện Ngự Sử , Biện lý bộ Hộ, phụ trách Ty Bình Chuẩn ở Hà Nội, đi Hương Cảng, Ma Cao, Quảng Châu, buôn bán , lo việc kinh tế cho triều đình.v.v..Ông chính là ông tổ nghề ảnh ở Việt Nam. Đúng 140 năm trước, ngày 14-3-1869, Đặng Huy Trứ đã thành lập hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường, hiệu ảnh đầu tiên của VN tại Hà Nội. Không những được tôn vinh là ông tổ nghề nhiếp ảnh của VN, ngài họ Đặng còn được ghi nhận là người đầu tiên đưa kỹ nghệ đóng tàu phương Tây vào VN. Nhưng ông nổi tiếng nhất là một ông quan chống tham nhũng lừng danh.
15 năm làm quan, cả quan xử án, lẫn quan kinh tế, gia đình ông vẫn “ Cơm vẫn rau dưa, canh chủ chốt”,” tường kẻ vách bung, nhà che mát dột”,” hồ cháo cầm hơi qua sớm tối, vợ con hết cách chạy Tây Đông”..Làm quan xử án, bọn quan tham mấy lần hối lộ ông, ông vẫn “ một tấm lòng băng chẳng bụi vương”. Hối lộ không được chúng liền vu cáo ông, ông vẫn thanh thản :” Vu khoát kẻ kia xoay miệng lưỡi/ Ngang nhiên ta vẫn vững can trường” . Khi làm quan Ngự Sử , có viên quan tham tri bộ Bình, cấp trên của ông , lại là người họ, cùng cùng quê, có hành vi tham nhũng , bị ông vạch tội, “cho dù thân thích bút không dung”. Vì việc làm khảng khái này mà trong 9 tháng 3 lần ông bị giáng chức ! Có lẽ chính vì thế mà Đặng Huy Trứ thấu hiểu tai họa tày đình của nạn tham nhũng, hối lộ đang ngày đêm làm ruỗng mọt cái rường cột nước nhà. Vạch tội tham nhũng chưa đủ, ông còn làm rất nhiều thơ nói về đạo đức người làm quan , chống tham nhũng . Làm quan để dân thương :“ Dân không chăm sóc chớ làm quan “( Cho cháo); “Dân miếng ăn chẳng có / Ta ngồi ăn sao đang ? ( Miếng ăn gian nan); “Dẫu người đời tham lam thành thói / Lòng son này giữ với cao xanh “( Dặn bảo đồng sự). Lúc ông làm quan Tri huyện Quảng Xương , dân bị mất mùa, đói kém , thương dân ông không chịu mộ lính ngay, nên bị phạt một năm không lương, vợ con trong quê ra chơi phải đi vay gạo ăn . Ông tâm sự :” Ngoài kia kêu khóc bao người đói / Cám cảnh dân đen những chạnh lòng” ( Vay được ít gạo- 1860) “Mình thiệt, lợi dân, DÂN gắn bó / Đẽo dân ,mình béo, DÂN căn hờn…” ( Tựa Từ thụ yếu quy)
Quá bức xúc trước họa tham nhũng, hối lộ , về cuối đời, khi đang bệnh nặng ở Trung Quốc, ông đã dốc hết trí tuệ và sinh lực để soạn cuốn sách dày 650 trang bàn về nạn hối lộ và đức thanh liêm của người làm quan, gọi là Từ thụ yếu quy , rồi tự bỏ tiền túi ra in năm 1868, mong để lại cho đời sau làm bài học . Đây là cuốn sách có một không hai trong lịch sử nước ta, một tác phẩm đặc sắc và độc đáo. Sách “ Từ thụ yếu quy” ( Không thể nhận và có thể nhận ) nêu lên làm quan phải luôn luôn tâm niệm có 104 thứ hối lộ không thể nhận!
Từ thụ yếu quy đúc kết 104 kiểu hối lộ, tham nhũng điển hình phổ biến trong xã hội. Sau mỗi điều viết về tệ hối lộ, Đặng Huy Trứ kêu lên : Không thể nhận ! Sau đây là một số trong 104 thứ hối lộ không thể nhận. Phần trình bày, ví dụ điển tích Trung Hoa để nêu gương sáng rất kỹ, rất phong phú, xin được tóm tắt :
Sĩ tử đi thi hối lộ cầu được đỗ . Phép thi quý là chọn được thực tài.Thế mà có kẻ hèn kém, ngày thường chẳng chịu học hành, đến kỳ thi liền đem tiền bạc đến hối lộ quan chấm thi, để cầu được đỗ. Những kẻ ấy …nếu được đỗ thì cả đời họ chỉ tiến thân bằng con đường mờ ám, di hại cho dân chúng không nhỏ. Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Quan lại xảo quyệt hối lộ cầu được tiến cử . Người làm quan phần đông nóng lòng mưu cầu giàu sang, hoặc muốn bổ vào chỗ dễ kiếm chác, hoặc mong thăng chức, .v.v..Lúc đầu thì biếu ta sơn hào, hải vị, trà ngon, the tốt, tiếp đến là tùy trên thích gì lớn nhỏ đều sẵn sàng dâng vàng bạc từ một lạng đến ba bốn trăm lạng…Đến khi mua được chức quan thì lãi mẹ để lãi con. Họ dùng quyền để mà lấy lại, dùng ngày giỗ cha mẹ để mà lấy lại, dùng việc cưới xin con cái để mà lấy lại…Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Quản cơ, suất đội hối lộ để được ra coi cửa quan, cửa biển ( tức Hải Quan).Ở cửa biển, thuyền buôn trong nước thì đòi biếu tiềìn ,gạo, thổ sản…Thuyền buôn của Tàu ra vào thì đòi biếu hàng Tàu, đôi dăm ba lạng bạc. Như thế hàng năm họ thu đượüc rất nhiều. Nghe tin cửa biển nào thiếu người thì họ chạy chọt, vay tiền bạc để hối lộ ta. Được chức rồi thì họ sách nhiễu con buôn. Không có vật gì dù nhỏ mọn mà họ không lấy … Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Địa phương hối lộ các quan thanh tra . Quan thanh tra đi đâu đều được ban cấp tiền bạc…Dầu thế, địa phương vẫn chuẩn bị tiền nong, vàng bạc , chờ xem thế nào sẽ biện lễ. Quà cáp nhiều, nói năng khéo, rồi bao nhiêu khiếm khuyết che đậy cho họ, rồi trên tờ trình đầy rẫy những lời tán dương, khen ngợi. Vâng lệnh vua, cầm tờ tiết đi kinh lược việc lớn, mà cứ thế thì triều đình còn trông cậy vào đâu ?. Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Thương nhân …hối lộ để xin giấu bớt thuế . Khi thuyền chở hàng ra cảng, theo hai hạng quý và thường, rồi căn cứ vào số cân mà đánh thuế. Song phép công cố định mà lòng người ham muốn không cùng. Con buôn thì lần đo khám nào cũng đem tiền bạc hối hộ cho quan để ẩn lậu cho đi. Nếu thấy họ lễ hậu mà giảm cho, để túi riêng ta căng đầy, còn thuế khóa của triều đình thì bị thất thoát…. Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Con buôn nước ngoài hối lộ để cầu thân. Con buôn mang lễ vật biếu quan nào trà Ô Long, quạt lông trắng, lộc nhung, quế chi, the lụa Tô Châu, đồ sứ Giang Tây…Nhờ thế họ buôn bán hàng cấm, tung tiền ra để mua chuộc, xin thầu việc này việc khác…mà trở nên giàu có. Họ mưu dùng ta làm bức tường chắn cho họ làm giàu…Thứ hối lộ ấy không thể nhận !
Còn có nhiều thứ hối lộ không thể nhận nữa như Hối lộ để chia nhau những thứ dôi ra trong kho, hối hộ để cầu xin làm việc thu thuế, nhà giàu keo kiệt hối lộ để được miễn góp việc công, hối lộ để xin khai thác khoáng sản.v.v…Do nhiều năm làm quan lo kinh tế cho Triều đình, bằng kinh nghiệm của mình, Đặng Huy Trứ đã tổng kết gần như đủ mưu ma hối lộ tham nhũng. Ông viết cuốn sách cách đây 131 năm , bây giờ đọc lên vẫn giật mình !. Tôi ước ao sách Từ thụ yếu quy được tái bản , phát không mỗi cán bộ có chức có quyền một cuốn, gối đầu giường để đọc mà tu thân !
———–
Sách Từ thụ yếu quy , in năm Mâu Thìn 1868 ở Trung Quốc
Hiện lưu trữ tại nhà thờ họ Đặng ở Thanh Lương
do nhóm Trà Lĩnh dịch.