(Đọc tập thơ “Cởi gió” của Nguyễn Phan Quế Mai, NXB Hội nhà văn 2010)
Chấm phá lên ta...
Chấm phá lên ta....
Hoàng hôn không cúc.Tadao Ando, khi bàn về kiến trúc và sáng tạo đã khẳng định “Các bạn không thể chỉ đơn thuần đặt gì đó mới vào một khu đất. Mà bạn phải cảm thụ thấy cái gì ở xung quanh bạn, cái gì đang tồn tại trên mặt đất, tiếp đó sử dụng tri thức cùng với những tư duy hiện tại để làm sáng tỏ thứ mà bạn nhìn thấy”[1]. Nhà thơ Nguyễn Phan Quế Mai (NPQM) có lẽ cũng đồng hành với Tadao Ando khi xây dựng nền móng tập thơ “Cởi gió”. Chị đã chấm phá lên những sắc màu, thanh âm với một chút ấn tượng, một chút siêu thực, cả một chút thiền thơm mấy chân mây tịnh tịnh cộng vào với cảm xúc & nghiệm sinh đa chiều dọc chiều dài kinh vĩ tuyến của một thế giới phẳng…
Người luôn phải gắn bó với không/ thời gian mà họ tồn tại. Đã có những mâu thuẫn không trùng khớp giữa thực tế & tư duy logic và NPQM, đã dùng thơ như một phương tiện để trút thoát giải bày? Này là con chim bị cầm tù trong tiếng ngợi ca của bầy đàn/ một con kiến bị cầm tù trong hộp thư điện tử nhiều ngăn nên thi sĩ đã cởi lên đôi cánh gió và bay lên trên ý nghĩ. Kia là một “chạm tóc ban mai” với những phụ/ nguyên âm hoang mang tận thế cố gắng quẫy đạp hóa thai. Còn nữa là “ngôi nhà trái đất” Mùa đông khâm liệm lá/ Tôi trơ trọi trên lối bê tông nghĩa địa loài cỏ/ Nỗi buồn không chỗ treo và nhà thơ vuốt mặt mình chẳng thể nhận ra tôi”.
Phải chăng đây là cái cực của bóng tối, hoài nghi, của mộ huyệt hoang tưởng trên đường kiếm tìm bản ngã, là ý thức phản kháng cái hiện thực hỗn loạn và bất ổn trong cảm thức hậu hiện đại? Không, tôi nghĩ “Cởi gió” không thể/ không hề là tập thơ mang sắc thái Hậu hiện đại. Đây chỉ là bản ngã tự ý thức, duy lý, tự do về ý chí và mang những đặc điểm chung của con người đương đại . Tri thức cùng với những tư duy hiện tại, theo tinh thần của Tadao Ando, đã soi vào vùng đất còn leo nheo tối. Cuộc sống Hiện đại, theo Baudelaire, cũng nhất thời, ngẫu nhiên, và phù du, như thể…
***
“Cởi gió”, 42 bài thơ với những tên đất rung lên da diết nhớ thương, những tên người đậu lại ấm áp nghĩa tình cha chiều hôm cánh đồng rạ, khúc trưa quang gánh mẹ, hoàng hôn vòng tay anh… là những bài ca xanh, nốt nhạc trong ngần. Cõi xanh mới là hồn cốt, bóng vía của tập thơ và ở đây, thi sĩ lấy mây làm áo, lấy trắng làm nền. Mây cứ che trên đầu để ngày thong dong tự do, dâm bóng mát bình yên; cứ trắng tinh tươm những con phố cho mắt ngấn em trong một hồn giấy mới, cho lũ chim non há mõ đợi mẹ về trên chót vót trắng trời . Trắng để sạch…
Tôi du ca qua những vùng sa mạc đời người khô cát sỏi
Đợi một ngày mây trắng dừng chân….( Mây )
Những lẻ loi buồn, những ký ức chông chênh ngày gió là “thực” nhưng không hề “dày” lên làm một bè trầm níu kéo những “thang âm lằng lặng bất tận xanh”. Đề tài tưởng như nhàm cũ nhưng không, cái tài của thi sĩ nằm ở đây, nằm trong chính ngôn ngữ mà mỗi từ là một cấu tạo hai phần : ký hiệu cho một ý niệm (signified) và âm thanh phát sinh từ ký hiệu đó (signifier)[2]. Nếu thơ như một phương tiện trút thoát thì ngược lại, ngôn ngữ tự lấy nó làm cứu cánh, là ý tưởng chứ phải là tiêu chỉ sự thể (referential). “Thi trung hữu họa”. Sài Gòn ngọn nắng đỏ, bụi khói, ồn ĩ còi xe nhưng màu của ngắm nhìn lại bình yên phơi tranh thủy mặc: “Phố xưa con đường ướt mưa tiếng chim xanh hàng me”. Những thanh bằng và âm mở (signifier) nhẹ như một thầm thì còn ý niệm (signified) lại rung lên dịu dàng gắn bó. Còn đây là phác vẽ một Hà Nội thực & mơ:
Hồ Gươm Hồ Tây Hồ Ngọc Khánh những mặt hồ sóng sánh đổ vào tôi ánh sáng
Di cư vào tôi những đỏ trắng tím hồng của hoa phượng, loa kèn, bằng lăng, sen ngát
Du mục vào tôi chợ hoa đêm Quảng Bá những vầng nón lá sáng vầng trăng
Bãi sông Hồng cong dáng em thiếu nữ mùi hoa sữa vương mềm tóc
Cửa Ô vào đêm mở ra lối nhỏ ảo mờ sương phủ lạc bước người về
Ba mươi sáu phố dẫn về ngực tháp Rùa
Bên cạnh, Miền Tây, buổi dài tóc xanh sóng Cữu Long chợt lãng đãng siêu thực: “Cầu khỉ cheo leo bàn chân quên lối/ Ngày đuổi kịp tôi / Ngày níu áo ngày/ Để tôi cởi gió/ Thả vàng lên cây!”
Lấy ngôn ngữ để biện bày những nhát cắt hiện thực nhưng NPQM chưa bao giờ là tử đệ của dòng thơ ngôn ngữ hay xếp đặt/ trình diễn thơ. Những con chữ nôn nao chảy ra đầu bút của xúc cảm thiêng liêng. Và thơ, không chỉ là tranh mà còn vang ngân âm nhạc. NGÂN CÙNG PARIS là giai điệu chạm ngực trẻ mười tám, khúc Tango dìu dặt dâng lên dâng lên da trời xanh, Eiffeil tháp, chở thanh điệu về thường trú trên chóp Notre- Dame, bình yên hạt nắng Victory rồi chống chếnh mơ màng sông Seine quên trôi. VỀ THĂM GOETHE, một cung điệu khác, trầm tư mà da diết nhớ thương. Xung quanh tôi những câu thơ vần vũ/ những vần thơ không ngủ. Nhịp biến đi và cao trào là những thanh trắc và cái âm “ủ” cứ chệch choạc xé vầng mây, chiếm lãnh một chân trời ám ảnh những vần thơ của thi hào. Sâu thẳm hơn, NGHE SONATA ÁNH TRĂNG là một khúc giao hưởng mở ra với nhạc đề ( thème) “Những phím đàn cựa mình/ quẫy lên/ khoảnh khắc không vấy bẩn tiếng ồn khai sinh” phát triển với những biến tấu (variations) để về lại nhạc đề chính “Dòng thanh âm/ ngả tôi nhẹ nhàng/một thân thể đã được thanh tẩy”. Ngoài kia trên mênh mông biển là giai điệu allegro cuộn chảy của violon & dương cầm thổi bùng sóng nhạc mùa thu, tung tẩy lớp lớp chân mây: Và sáng và sáng và sáng/ Và lấp lánh và lấp lánh và lấp lánh/ Mùa thu ta từng qua mùa thu ta chưa từng sống (Mùa thu ở biển). Ta lại nghe ra khúc dân ca, câu quan họ với trắng xanh xanh trắng, với vàng vàng rơm rạ đan kết luyến láy đưa tình mời mọc trao duyên. Mỗi cung mỗi bậc đều hiển thị lồ lộ chất nữ tính Đông Phương uyển chuyển mềm mại của thi sĩ.
***
“Cởi gió” đội đầu những mảng màu tươi roi rói và thổi khúc điệu xanh du dương ! Không hề có bóng dáng những Tôtem sói hoang dã của Khương Nhung, con sâu mờ mịt tha ma của Franz Kafka; không những mặt nạ người trơ khấc xám xịt, những kêu rêu tình dục, những slogan tung hô nữ quyền, than vay khóc mướn thân phận làm người, những vấn nạn & bất lực, nghi hoặc & nhại giễu… thường gặp trong thơ trẻ hôm nay. Tuy thế, không có nghĩa NPQM quay lưng với hiện thực mưu sinh vất vả, những thân phận làm người, những cuộc tình đỏ hoe mắt. Còn đó là ký ức cha tôi bàn tay chai sạn Lời nhọc nhằn thánh thót mồ hôi/ Là hy vọng thở từng ngày trong ngực; là buổi Phố chông chênh/ Cơn mưa nhợt nhạt vì ngày không anh, là giọt nước mắt bơi bời khi mùa xuân chị đi xa (Vân anh ), là nỗi đau nén vào trong ngực khi nhìn người lính năm xưa “kiên nhẫn đứng như một chấm than giữa phố phường lũ lượt còi xe người người mắc cạn trong sự vội vã của chính mình” (Thời gian trắng) cộng vào là một vòng xoáy của công việc tất bật Lại ngày/Lại email điện thoại chơi trò đuổi bắt. Không, NPQM thực sự nhận ra hai mặt cuộc đời đen trắng nhưng dừng lại thôi những ma trận đuổi bắt hoài nghi để xác tín: Không màu mè lòe loẹt /Em viết bằng sự thật đen và trắng /Khi xa nhau nỗi nhớ anh trắng xóa tên anh đen tuyền viết lên vạn vật.
Umberto Eco, trong tác phẩm Opera aperta (Tác phẩm mở”) cho rằng văn bản không phải là chuổi các ý nghĩa mà là vùng chứa các ý nghĩa. Do đó, văn bản càng mở càng sống động trong chiều hướng sáng tạo tốt nhất. Cho nên sự thật “đen trắng” hay những khoảng lặng trong ngôn từ của “Cởi gió” khiến người đọc hình dung theo nhiều chiều kích khác nhau. Đó chính là nét mới của Cởi gió trên phương diện canh tân.
Nói cùng con có thể là một ví dụ: Soi vào mắt con, mẹ thấy cả một trời xanh cứu rỗi/Quỳ xuống và tin, ngây thơ trong trẻo còn tồn tại trên đời. Lời của mẹ ở đây là một xác tín, một gọi mời hay câu hỏi treo lên? Khúc hát về Sen cũng chảy vào tri kiến chúng ta mấy nỗi ngờ ngợ, một ý thiền vị, một điệu xơ xác hay một thông điệp về lẽ biến thiên của đất trời.
Những đôi tay sen/ Những hương thơm sen nhấn chìm ta hoàng hôn bên Tây Hồ dịu sóng/ Ta mọc lên từ cõi ngày xơ xác/Ta mọc lên từ cõi đêm thảng thốt/ Nghe mùa sen tàn sắp bước qua ta...
Câu kết mang hơi hướng của Cáo tật thị chúng[3] khi gợi ra cái bầu khí Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận… Ở đây, là bóng tối của vong thân hũy diệt hay ánh nhìn vươn đến tương lai một phục sinh từ cõi chết? “Cởi gió” vì thế mà “bay lên trên ý nghĩ”, mở ra đến vô tận kỳ cùng… để người đọc ngờm ngợp về một nút áo bật tung của Angkor, Angkor ngày hối hả, lay lắt một chấm xanh rời rợi đỉnh Himalaya 4000m Tiếng chim /Neo ta giữa lưng chừng núi; thảng thốt về một Dòng sông em, chấm nhỏ giữa cuộc đời rồi âm thầm xanh để nằm xuống trong buổi rừng cây trút lá. Và nên chăng, quỳ xuống với NPQM để xưng tội với Bầu trời trắng.
Tiếng khóc của sự khổ đau vẫn nằm ngoài trang giấy/Sự bất công thản nhiên tung tẩy/ Ta quỳ dưới mưa/ Xưng tội trước bầu trời trắng.
***
Không, “Cởi gió” không hề là tiếng lóng của những thiên thần và những con quỷ[4] mà là tất cả những gì được sinh ra với đôi cánh và cất lên tiếng hát[4]. NPQM đã hát về nụ tình của mình, hát ru con, hát câu ví dặm quê nhà thương mẹ thương cha, hát cho tháng tư mùa hoa gạo đỏ, hát những tên đất tên miền để Thăng Long, Sài Gòn nối một đường bay dặm dài thân thiết. Tình yêu chấp cánh cho những vần thơ xanh như ngọc. “Ngực phố” là Mọi con đường dẫn đến Rome/ Mọi ý nghĩ dẫn em về anh/ Đi mãi đi mãi không mòn cảm giác. Biển nhất định sẽ không bao giờ cạn Không còn nỗi đau, không còn biển cạn/ Chỉ có em và con, phẳng lặng, yên bình /Và nhịp thở bình minh sẽ theo ngực em chảy qua môi con tình yêu mẫu tử (Biển hát). Và thi sĩ nhắn gửi với mưa trình tấu lên khúc ca sống “ Những giọt mưa ngân như rừng, những giọt buông như biển/ những giọt mưa không quốc tịch/gõ vào tôi những cung bậc dương cầm ào ạt, rì rầm, tí tách/ xướng lên khúc ca sống”; cũng không quên thầm thỉ tiếng cha ông ngàn năm sau trước “Trăm trứng mẹ Âu Cơ, những quả trứng vũ trụ/Và một ngày nở ta/Ta đẫm hương một chiều sen xanh mướt
Mẹ ru ta ngàn xưa tiếng Việt” (Là Việt)
Đọc “Cởi gió”, có lẽ không cần ngọn đèn soi của Phân tâm học Freud, không cần cả kính lúp của Hậu hiện đại để phóng lên những ẩn ức ngờ hoặc, cần, một tấm lòng như họ Trịnh vẫn thường tấu lên mỗi ngày “Sống trong đời sống cần có một tấm lòng…để gió cuốn đi”. Tôi tin, gió sẽ cuốn những vần thơ của NPQM lên lửng lơ mây ngàn bay, đi về đồng rơm rạ, đi qua phố thị mặt đời để đời mãi mãi xanh. “Cởi gió” để bay và thi sĩ cứ phi vào hân hoan mọi ngày như thể với LẰNG LẶNG NHỮNG THANG ÂM BẤT TẬN XANH …
TP Hồ Chí Minh 22/3/2010
L.V
-------------------------------------------
[1] Linh hồn của chủ nghĩa Hiện Đại ( bài phỏng vấn của Achitectural Record với Tadao Ando)
[2] Lý thuyết về ngôn ngữ của Ferdinand de Saussure
[3] Bài kệ của Mãn Giác thiền sư đời Lý với hai câu kết cô đọng một triết lý nhân sinh: Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết/ Đêm qua sân trước một cành mai
[4] Hai trong 52 định nghĩa về thơ của Lawrence Ferlinghetti
Chữ in đậm là tên đầu bài, in nghiêng là thơ trích