Ý NHI xuất hiện và được khẳng định sớm từ cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ năm 1969. Chị là nhà thơ nữ bền bỉ sáng tạo và có cá tính mạnh cả trong cuộc sống lẫn trong thơ. Trong các sách giáo khoa, trước khi tìm hiểu tác phẩm của một tác giả thường có một mục dẫn nhập nho nhỏ, ngắn gọn nhưng khá đủ thông tin do người biên soạn viết, mục ấy gọi là tiểu dẫn. Ý Nhi cũng tự soạn một tiểu dẫn cho mình. Đây là những thông tin quan trọng:
Tôi không ưa đồ trang sức
Kể cả nhẫn , vòng và các chức danh
Tôi đã bị lừa dối, phản trắc
đã được tin cậy, yêu thương
đã lội qua bùn
đã đi trên cát
Tôi đã tới những ngõ cụt
và cũng đã tới biển
…
Tôi rất ít bạn
…
Tôi ngại các tiệc vui
nhiều khi tôi khóc vì chính cái khiến những người quanh tôi vui mừng
và lại muốn thét lên khi mọi người yên lặng.
Quả thật là một người giản dị, từng trải, thẳng thắn, bộc trực và đầy bản lĩnh.
Thật ra, ý Nhi là một nhà thơ đa cảm. Cảm xúc của chị thường mạnh mẽ như một dòng nước cuộn xiết “ cuồn cuộn những dòng ngũ sắc” ( Kí ức). Khó có thể nhận ra những sự vật cụ thể trong dòng cuộn chảy ấy, mà chỉ thấy lấp loáng, long lanh, ào ạt. Vì thế cảm xúc ấy gần như khó nắm bắt, chỉ có thể nhận ra một cách mơ hồ. Cũng gần như tình cảm của Người đàn bà ngồi đan. Có gì bí ẩn, khó đoán định, mời gọi và thách thức khám phá:
Không thở dài
không mỉm cười
chị đang giữ kín đau thương
hay là hạnh phúc
lòng chị đang tràn đầy niềm tin
hay là ngờ vực
Nhiều khi tất cả các trạng thái mâu thuẫn đó cùng đồng hiện trong khoảnh khắc ở nhà thơ tạo sự nhoè mờ của một nỗi lòng không xác thực:
Tôi thường đợi mùa thu với nỗi lòng không xác thực
vừa hân hoan vừa ưu phiền
vừa mong ngóng vừa ngại ngùng
như tôi đang đứng trước cuộc hẹn hò
với linh cảm, điều lớn lao sẽ xảy ra trong thời khắc ấy.
Là vòm trời xanh dịu kia
hay là cơn bão lớn, mùa thu.
Mùa thu
Sự mâu thuẫn này khi thì thể hiện trong âm thầm lặng lẽ trong lúc về Thái Nguyên tìm lại sự yên tĩnh:
cam chịu và cuồng nộ, mong mỏi và buồn nản
đem cho và nhận về, kiếm tìm và đánh mất
giản đơn và rối ren, lớn lao và cạn hẹp
Về Thái Nguyên
Khi thì bồn chồn giữa Praha bình yên :
Tôi như người đánh mất
lại như người vừa tìm thấy được
như người đã trải qua
như người đang đón gặp
như người sắp đi xa
như người mới trở về
Một buổi chiều ở Praha
Trạng thái mâu thuẫn này thật ra không có gì quá bí ẩn và khó hiểu. Ý Nhi đã một lần nhận xét sắc sảo và tinh tế khi viết về một nhà thơ : “ Gay gắt và u buồn/ ồn ào và đơn độc”. Chị cắt nghĩa đấy chỉ là thể hiện của niềm khao khát “Khao khát yêu thương/Khao khát được chở che/Khao khát dịu dàng”
( Cái chết của nhà thơ). Có thể vận dụng sự cắt nghĩa này cho chính những mâu thuẫn trong tâm trạng của chị.
Một đôi lần, người ta có cảm giác hình như Ý Nhi riết róng, nghiệt ngã với một số đồng nghiệp, bạn bè và những người xung quanh. Ví dụ khi đọc khổ thứ 6 trong bài Hà Nội, tháng 5. 1987. Nhưng có lẽ cần phải hiểu thời gian ấy là thời gian chị vừa trải qua căng thẳng, khủng hoảng trong cuộc sống tinh thần :
Tôi là đứa trẻ muốn kêu to lên để được nghe thấy lời mình trong biển
Là người đàn bà tìm về kết cục
tôi đang đứng bên cái vạch nhỏ xíu
của thuỷ chung và phản trắc, của tan vỡ và hi vọng,
của hằn thù và tha thứ
Biển chiều
Mặt khác, cần thấy rằng Ý Nhi là người cương trực, trước cái chết của một nhà thơ không phải bạn mình nhưng là những người tốt nhất, trước sự bất công với một nhà thơ trẻ đang viết những câu thơ đầy dự cảm, chị đã không giấu sự phẫn nộ trong lòng. Bởi chưng hay ghét cũng là hay thương ( Nguyễn Đình Chiểu).
Phải chăng do cầu toàn, do thẳng thắn và cương trực như vậy cho nên nhà thơ không có nhiều bạn? Cảm giác đơn độc là cảm giác thường thấy trong thơ. Không phải vì ít bạn mà đơn độc, có thể đấy cũng là biểu hiện thói quen tự lực của người giàu lòng tự trọng, giàu lòng kiêu hãnh.
Tôi làm ra bài ca
tự mình tôi hát
tự mình tôi khổ đau
tự mình hạnh phúc
tôi một mình lặng bước tới trùng khơi
Gửi một người bạn đọc
Và đây nữa :
Tôi đứng giữa chợ
cô độc như nhà thơ
đấu tranh cho sự công bằng của giá cả
Ngày thường
Nhà thơ nào mà chả mong tìm thấy tiếng lòng đồng vọng? Cô đơn, cô độc trong sáng tạo, nhưng Ý Nhi không phải là người viết bất cần độc giả như tuyên bố ngông nghênh của một vài cây bút nước ngoài ( và ở Việt Nam cũng có đôi người học đòi). Chị bộc bạch :
Thật buồn khi thơ viết không người đọc
khi gọi không ai đáp lời
Không đề
Chị muốn thơ mình có ích, như mái hiên cho người đến trú giữa cơn mưa tầm tã và “ Như tiếng nói thân yêu giữa miền xa lạ/ như ánh nhìn tin cẩn giữa hồ nghi” ( Gửi một người bạn đọc).
Như đã nói, nhiều khi nhà thơ không trực tiếp bộc lộ cảm xúc của mình. Trong tình yêu cũng vậy, có những kỉ niệm mơ hồ gắn với một đoạn đường, một chuyến đi, một ban mai, một buổi trưa làng gốm Bát Tràng, một cơn mưa dạo tháng Mười… Nhưng có thể tin chắc rằng chị đã yêu nồng nàn, mãnh liệt:
Em lặng lẽ nói cười
lặng lẽ nát tan
em thành lá thành sương, thành lửa
Năm lời cho bài hát
Chị đã hoàn toàn sung sướng và đau khổ vì được yêu:
Bấy giờ
em gầy hao, đầy đặn
hân hoan, buồn khổ
dưới một ánh nhìn
Kí ức
Những câu thơ tình của chị ngập tràn những cảm giác ám ảnh:
Anh chan hoà trong tóc em
trong mắt em
trên vai em
trên những đầu ngón tay em.
Anh chan hoà trong nỗi nhớ biển của em
trong giác mơ một triền đồi vàng thắm hoa quỳ.
Anh chan hoà
trong giọt nước mắt im lìm
trong lời em không nói.
Năm lời cho bài hát
Thơ tình của Ý Nhi đằm thắm một vẻ đẹp trí tuệ.
Có lẽ cần phải nói tới một điểm khác biệt các nhà thơ nữ khác là thơ Ý Nhi có xu hướng nghiêng về triết luận. Không ít lần người đọc thích thú với những chiêm nghiệm của chị :
Ý nghĩ về hạnh phúc bền vững hơn hạnh phúc giữa đời
Ý nghĩ về niềm vui lớn hơn niềm vui có thực
Và nỗi đau trong ta ghê gớm hơn những gì ta có thể giãi bày
Những cây sồi bên bờ hồ Thuyền Quang
Hoặc một phát hiện cái quy luật trớ trêu của đời sống:
Tôi biết có những trò đùa cay nghiệt
và những việc nghiêm trang lại như một trò đùa
Tiêủ dẫn
Một cảnh báo về niềm hạnh phúc mong manh:
Biết đâu niềm hạnh phúc
từng có thật trong đời
chợt ngoảnh đàu nhìn lại
đã nên điều xa xôi
Thơ tặng cháu
Bài thơ Con chỉ có hai câu nhưng như kết đọng một quan niệm từ tấm lòng của một người mẹ :
Con- sự thăng bằng
trên sợi dây hạnh phúc cheo leo
Có thể thấy những quan niệm cuộc sống, con người có tính triết luận trong một số bài thơ ngắn khác như Mùa khô 1992, Dự cảm, Nhà văn Nguyễn Minh Châu…
Trong những gương mặt thơ nữ Việt Nam hiện đại, Ý Nhi là một cây bút mà bạn đọc không thể bỏ qua.
5/8/2008