Trước khi nêu ra những chứng liệu và luận giải để xem lại nội dung xác định tội danh ngay từ văn bản chỉ định hướng điều tra hình sự đối với anh em họ Đoàn trong vụ Tiên Lãng, cần phải nói rõ về nghĩa của từ và sự chính xác của ngữ nghĩa trong văn cảnh. Trong lý luận về ngôn ngữ học, nghĩa của từ biểu hiện của diễn đạt tư tưởng, dẫn nhập tư duy và phân định suy cảm. Dùng từ ngữ cho đúng khi giao tiếp cộng đồng xã hội là rất cần thiết. Trong các loại hình văn bản, xưng hô, giao lưu, ứng xử, phát ra thông tin… và nhất là tại các văn bản pháp luật, hoặc có liên quan đến pháp luật càng phải rất thận trọng. Nó liên quan trực tiếp đến đạo đức, nhân sinh và nhân văn.
Chỉ riêng qua vụ cưỡng chế thu hồi đất tại khu khai hoang nuôi trồng thủy sản ven biển của nhà họ Đoàn ở Tiên Lãng (Hải Phòng) đã làm cho người ta suy ngẫm nhiều về nghĩa của từ. Trước hết, về mặt vĩ mô, các văn bản luật về đất đai đã ban hành cũng có nhiều chỗ phải bàn lại, chỉnh cho chuẩn về dùng từ, giải nghĩa, diễn đạt, dẫn đến Luật đất đai bị người ta lợi dụng nghĩa của từ và ngữ nghĩa còn lấp lửng, nước đôi, chưa rõ để tìm chỗ hở, hoặc cố tình vin vào câu, chữ này kia để phục vụ ý đồ cá nhân, vụ lợi, tìm cách lách luật. Ngôn ngữ của luật cần phải chính xác nhất trong mọi vận dụng ngôn ngữ. Nhưng chuyện này đưa văn bản luật ra mà soi xét lại cho kỹ, mổ xẻ, phân tích từng chương, mục, điều… thì dài lắm.
Trong vụ xảy ra gây chấn động ở Tiên Lãng, người ta nghĩ ngay đến cái văn bản chỉ định điều tra hình sự về tội danh dành cho anh em họ Đoàn. Đó là ngữ nghĩa của câu: “Tội giết người, chống người thi hành công vụ”. Xét về nghĩa của từ và ngữ nghĩa văn cảnh, cũng như xét cả về nghĩa biểu vật và nghĩa biểu niệm trong sự việc, vấn đề, bối cảnh, dùng từ như thế rất có hại, vì nó biểu hiện sự cố tình dùng từ sai thực tế để đạt ý định cá nhân, chủ đích không bình thường nào đó, mang tính áp đặt. Về văn hóa-xã hội học, như thế là phạm vào luật cấu trúc ngôn ngữ, sai từ vựng học. Nhưng phạm vào luật ngôn ngữ, dùng từ sai bản chất, tức là biểu niệm sai dẫn đến biểu cảm đa chiều còn ít thấy hại trước mắt. Điều đáng nói ở đây là văn bản luật, một quyết định phục vụ cho tố tụng, liên quan đến xác định tội danh, liên quan đến phương hướng, cách thức điều tra, xác minh và là điều kiện để thực hiện nghiêm minh pháp luật, có liên quan đến cả cuộc sống và mạng người. Theo dõi diễn biến, tình tiết xảy ra vụ ở Tiên Lãng, dư luận vẫn không đồng tình với cách đưa ra tội danh để thụ lý hồ sơ vụ án hình sự đối với mấy anh em họ Đoàn. Sự dùng từ sai trong quyết định khởi tố vụ án cần được phân tích rõ như sau:
+ Thứ nhất: Trong quyết đinh khởi tố điều tra vụ án của Công an thành phố Hải Phòng đối với anh em họ Đoàn khi họ đã có những hành động phản ứng quyết liệt do bị dồn vào “bước đường cùng”, qui kết “tội giết người” là không đúng từ bản chất đến diễn biến vụ việc. Nhin vào bản chất vụ việc xảy ra, chúng ta thấy không có biểu hiện chứng minh anh em họ Đoàn rắp tâm từ trước, cố ý giết người. Bởi vì, anh em họ Đoàn đã tỏ ra có hiểu biết pháp luật, khá bình tĩnh thận trọng , am hiểu vũ khí nên chỉ dùng súng bắn đạn hoa cải. Thực ra, loại đạn này chỉ để tỏ thái độ, để dọa, cùng lắm chỉ có khả năng sát thương nhẹ, nhằm hạn chế “đối phương”, tự bảo vệ cho mình (hành vi tự vệ). Nếu ông Vươn có chủ đích giết người, không bao giờ ông ta dùng súng tự tạo bắn đạn hoa cải. Giả sử như trong vụ này, ông Vươn dùng súng quân dụng, đạn nhọn, lựu đạn hoặc bộc phá thì quy tội như thế cũng còn có lý. Nếu như “luận” theo cách áp đặt như vậy, thì cảnh sát dẹp biểu tình, dẹp loạn có xịt nước vòi rồng, dùng đạn hơi cay, các loại công cụ hỗ trợ (như roi điện, dùi cui…) cũng là “tội giết người” hay sao? Trong vụ này, ông Vươn đã giết chết người nào chưa? Định nghĩa trong các văn bản “Định vị và giải nghĩa từ luật” có ghi: “ Giết người là hành vi làm chết người được hiểu là hành vi gây ra cái chết cho con người, chấm dứt sự sống của một hoặc nhiều người. Hậu quả của hành vi trái luật này là sự gây ra chết người. Như vậy, tội giết người chỉ được coi là tội phạm hoàn thành khi có hậu quả chết người. Nếu hậu quả chết người không xảy ra vì nguyên nhân khách quan thì hành vi phạm tội được coi là tội giết người chưa đạt (khi có lỗi cố ý trực tiếp) hoặc là tội cố ý gây thương tích (khi có lỗi cố ý gián tiếp). Mục đích và yếu tố cấu thành tội phạn phải được xem xét từ động cơ, bối cảnh, chi phối khách quan, trạng thái tâm lý chủ quan khi xảy ra sự việc, từ đó xét giảm nhẹ hoặc tăng nặng khung hình phạt”.
+ Thứ hai: Chỉ định điều tra tội “chống người thi hành công vụ”. Trước hết, công vụ phải được hiểu là việc công hợp pháp vì mục đích chung. Người thi hành công vụ đứng danh là người của Nhà nước, được phân công thực thi nhiệm vụ vì mục đích phục vụ lợi ích cho Nhà nước và nhân dân. Trước khi quy tội ông Vươn chống người thi hành công vụ, cần phải xét cho kỹ bản chất và những diễn biến của vụ việc có đúng là làm theo công vụ vì mục đích ích nước lợi dân hay không? Thu hồi đất hợp pháp phải xuất phát từ động cơ vì mục đích chung, đã có quy hoạch, có dự án cụ thể, có thiết kế kèm theo địa đồ phạm vi đất đã công khai trước dân, đượcngười dân đồng tình, nhất trí, không có khiếu kiện. Khi tổ chức thi hành công vụ đã có đầy đủ cơ sở, căn cứ pháp lý, người được giao thực hiện đúng chức danh, chức năng, làm đúng pháp luật, đúng quyền hạn thì mới coi là thi hành công vụ. Khi việc thu hồi đất không đúng pháp luật, người thực thi không hành động và xử sự theo đúng nhiệm vụ, làm sai các quy định, chức năng công tác, có dấu hiệu dùng quyền lực tước đoạt, ruồng ép đạt cho kỳ được chủ đích cá nhân, bất tuân nguyên tắc và không dân chủ, thì không thể gọi là công vụ. Tôi tán thành với một phần nội dung do Luật sự Trần Đình Triển, Trưởng văn phòng luật sư “Vì dân”, đã trả lời phỏng vấn trên VietNamNet: “Về việc cơ quan điều tra khởi tố một số cá nhân về tội “chống người thi hành công vụ”, theo luật sư Triển là không đúng. Luật sư này phân tích: khi nói đến người thi hành công vụ phải hội đủ cả 3 điều kiện: Thứ nhất, người đó thực thi đúng nhiệm vụ, được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền phân công, phân nhiệm; thứ 2, đang thực thi (hành vi đang diễn ra thi hành công vụ); thứ 3 là nhiệm vụ phân công, thực hiện phải đúng pháp luật”(*).
Thử đặt lại vấn đề, nếu như trong vụ này, chỉ có một số cán bộ, thêm mấy anh công an ăn mặc chỉnh tề, đến tận nhà ông Vươn vận động giao đất, hoặc đưa quyết định cưỡng chế, thu hồi đất hợp pháp, nhưng ông Vươn chống lại, đuổi, dùng súng hoặc hung khí để đe dọa và xua đuổi đoàn công tác, thì lại là chuyện khác. Đằng này, ngay từ đầu cuộc cưỡng chế đã gây phản cảm quá mạnh, huy động cả trăm cảnh sát cơ động, hùng hổ súng đạn, công cụ hỗ trợ, chó nghiệp vụ… thì như thế là “thi hành công vụ” à? Mục đích, động cơ, con người và cách hành xử không đúng với việc thi hành công vụ của Nhà nước thì không thể coi là “chống người thi hành công vụ”. Luật sư Nguyễn Việt Hùng, Trưởng văn phòng Luật sư Kinh Đô, cho rằng: “Bản chất của Pháp luật Việt Nam là tính khoan hồng và nhân đạo để người vi phạm pháp luật có cơ hội sửa chữa lỗi lầm, phấn đấu trở thành công dân có ích cho xã hội…Cần phải có sự cân nhắc, phân tích một cách kỹ lưỡng, căn cứ và đánh giá một cách khách quan, toàn diện tất cả các tình tiết, hành vi của các bị can và của cá nhân, tổ chức liên quan trong vụ án để định tội”.
Ngày 10-2, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng đã chủ trì cuộc họp và có kết luận về vụ việc cưỡng chế, thu hồi đất này. Rất tiếc, một trong những kết luận của Thủ tướng Chỉnh phủ đã nêu rõ vụ cưỡng chế này là sai hoàn toàn cả về mục đích, ý định, pháp luật, cả tổ chức và biện pháp sử dụng lực lượng. Cho nên, quy tội anh em họ Đoàn tội “chống người thi hành công vụ” là thiếu căn cứ thực tế và cơ sở pháp lý. Trong kết luận, Thủ tướng chỉ đạo lãnh đạo T.p Hải Phòng kiến nghị các cơ quan tiến hành tố tụng xem xét tình tiết giảm nhẹ đối với bị can do các quyết định không đúng pháp luật của UBND huyện Tiên Lãng. Cho nên, rất cần xem xét lại việc dùng từ và ngữ nghĩa khi đưa vào văn bản pháp luật, xác định cho đúng tội danh của anh em họ Đoàn trong vụ việc vừa qua trong khi truy cứu trách nhiệm hình sự này.
Bùi Văn Bồng