HỒN KHÈN
(Trường ca)
Quê ta ở tận cổng trời
Bản ta tay với chạm trời
Lời yêu không gửi được nhau
Lời yêu ta gửi lên trời
Chung chiêng rừng núi những lời thiết tha
I
Ngày ấy
Chiều chiều
Mặt trời sắp đi ngủ sau lưng núi
Giao bản làng lại cho mặt trăng
Ráng chiều
hằn
dáng ngựa
Một con ngựa bạch rung bờm
Anh đứng trên đèo
Nắm lấy dây cương...
Em
Hạt bắp trắng tròn
Cha mẹ như nương vừa mùa đốt rẫy
Nương nhiều màu gặp mưa xuân tươi tốt
Hạt bắp trắng tròn trổ cây bắp tốt tươi
Bản làng mình cheo leo lưng trời
Nhìn xuống
Bãi bằng mây trùng điệp
Em tắm nước lần trong khe
Em tắm ánh trăng lưng núi
Da em mịn như hoa đào
Má em hồng như trái đào...
Anh nắm dây cương
Ngựa bạch tung bờm
Anh đi cùng cây khèn trúc
Khèn trúc biết hát lời yêu
lơ lửng
đậu trên mặt trăng
Anh đi cùng cây khèn trúc
Khèn trúc biết nói lời tình
Thầm thĩ
Luồn xuống khe sâu
Anh đi cùng cây khèn trúc
Khèn trúc cùng hơi thở anh
chui qua khe cửa
luồn vào chăn em
vuốt ve da thịt
em!
Hãy về với anh
Em yêu!
Ta cùng đi ngả cây rừng
dựng ngôi nhà
ba gian, bẩy gian
Hãy về với anh
Em yêu!
Ta cùng đi trỉa hạt bắp
về đồ mèn mén*
Cùng bốc một rá
Tay chạm tay
Hãy về với anh
Em yêu!
Bản mình
đá chen đá
Nhà mình
đá chen đá
Ngày xuân
vui bạn
say
có em dìu
Không ngã
Hãy về với anh
Em yêu!
Ngày xuân
con ong đi làm mật
anh đi lấy sáp ong
về nhuộm váy hoa em
Anh đốt nhiều ống nứa
Lấy nhiều tro
Váy em trắng nhất bản
Và em
Hãy về với anh
đêm êm
đêm ấm
Ngày ngọt
ngày ngào
Em bước trước
anh bước sau
Như hình với bóng
Khèn trúc thĩ thầm lời hát
Bao nhiêu cung bậc bấy nhiêu tình
Lời hi vọng bay trên đỉnh núi
Như đóa hoa nở giữa rừng xanh
Lời hi vọng như nương như bản
cho ta nơi ở cho ta nơi ăn
Lời hi vọng như nước như muối
cho ta khỏi khát cho ta khỏi nhạt
Lời hi vọng như cha như mẹ
Lúc sinh thành âu yếm chở che
Lời hi vọng như cây như lá
Rợp màu xanh mát lối đi về
Lời hi vọng như mặt trời ban ngày
xua tan sương lạnh đêm đông giá
Lời hi vọng như mặt trăng ban đêm
dịu dàng dòng chảy suối thần tiên
Lời hi vọng như chim buổi sáng
líu lo ca rộn rã bản làng
Lời hi vọng như bắp gặp mưa xuân
Như bí gặp mưa bụi
Như rau dớn thuận tiết xanh rờn
Lời hi vọng cầu mong cha mẹ
Cầu mong thần linh
cho em về với anh
Khèn trúc thĩ thầm lời hát
Bao nhiêu cung bậc bấy nhiêu tình
Nỗi giăng mắc trầm buồn tha thiết
Em, em yêu thấu chăng?
Mỗi người chỉ một lần sinh ra
Ba ngày kể như một kiếp sống
Không lấy được em anh ở một mình
như cây cô đơn trên đỉnh núi
Không lấy được em anh ở một nơi
như tảng đá đơn côi xó bản
Không lấy được em ngày đắng
Không lấy được em đêm cay
coi như ông trời đã lấy mình đi rồi
lúc bằng hạt tấm.
Cây khèn trúc thĩ thầm lời hát
Bao nhiêu cung bậc bấy nhiêu tình
Nỗi giăng mắc và niềm hi vọng
cứ chung chiêng khắp núi khắp rừng...
Em
Hạt bắp vừa mẩy
Trái đào vừa xinh
chân đi nương tay thoăn thoắt xe lanh
sợi lại sợi vòng quanh
vòng quanh như con suối mười hai đoạn
quành về mười hai khúc
đường anh đi không sót khúc nào
lại trở về đoạn đầu
rồi lại đi đủ mười hai khúc
khúc nào cũng nghĩ về em...
Tiếng khèn nỉ non trong đêm thâu
như tiếng dế nỉ non trong búi cỏ
cạnh nơi em ở...
chẳng biết em động lòng vì tiếng khèn nức nở
chẳng hiểu em động lòng vì tiếng dế nỉ non
Em hé cửa bên
một đêm trăng bạc...
Em lướt nhẹ nhàng
đến bên tảng đá
đêm đêm anh ngồi lõm
đêm đêm anh ngồi mòn
Hơi thở ta lồng vào nhau
“miếng ngon ai để về sau
người ngon ai để cho nhau đợi chờ”*
Em như rau rệu gặp mưa
Anh mưa khắp bãi bờ em ngập lụt
xung quanh ta núi chìm trong màn nước
lúc anh trao ân ái cùng em
mình chìm xuống đáy hồ sâu thẳm
mặt nước dập dềnh bông hoa trắng
hoa cùng người chết đuối giữa dòng xanh...
Tình ta ngọt như quả ngõa mật
Tình ta ngọt như đõ ong mật
Ngõa mật chín trên cây ngõa
Mật ong ngọt trong đõ ong
Tình hai ta ngọt khắp người em
Tình hai ta ngọt khắp người anh
Ước em như sợi lanh
Anh quấn quanh mình
Anh đâu em đấy
Anh muốn em như sợi lanh
Anh quấn quanh mình
Em đâu anh đấy
Anh về thưa cha mẹ
Nhờ mối mai dạm ngõ
Anh đã cất công tìm ông mối giỏi
Anh đã cất công tìm ông mối tài
Hát đối đáp thật dài
Bài hát sắp hết lại không hết
Anh đã xem ngày lành
Anh đã xem tháng tốt
Nhờ ông mối đến nhà
Nhưng cha mẹ em không nhận thuốc
Nhưng cha mẹ em không tiếp lời
Cha mẹ em chê anh
muốn con rể có vàng lá nhiều phân
muốn con rể có bạc nén nhiều lạng
Anh chỉ có mình
Và cây khèn trúc
Cho lại em yêu
Cha mẹ em chê anh
quả ngõa mật trên cây rụng rữa
Cha mẹ em chê anh
đõ ong mật trong rừng rụng tàn
Cha mẹ em chê anh
anh như bị lấy mất hồn
Cha mẹ em chê anh
em như bị thu mất vía
Cha mẹ em chê anh
khèn trúc nằm một xó
Ta ngồi
gối bó
Ta ngồi ở giữa đất trời
mây trên đầu với tóc bời cùng ta
khác chăng chỉ khác chăng là
mây vô tư đến như là vô tư
còn ta ta mãi thế ư
quanh ta vấn vít rối mù tơ vương...
Anh tính con đường thương
Anh mở con đường nhớ
Em ở nhà làm gái tơ cha mẹ
Anh đi buôn kiếm bạc nén vàng phân
Anh trở về mùa xuân
Hoa mận tiếp hoa đào
Còn mùa hoa mình còn gặp nhau
Em ơi! Nước chảy được nước chảy
Đất không chảy được thì đất đứng
Anh đi được anh đi
Em không đi, em sẽ phải lên núi lên đồi em than
Em gửi nỗi thương vào đất
Đất thương mình sẽ trổ cây xanh đợi anh
Em gửi nỗi nhớ lên trời
Trời thương mình giữ gìn anh cho em
Mùa xuân về anh có bạc nén
Mùa xuân về anh có vàng phân
Mùa xuân về anh giã bánh dày trắng
Mùa xuân về anh đồ xôi cẩm
Mùa xuân về anh mổ bò, mổ dê
Đưa lễ đến nhà em
Ta mời hết bản làng
Cho em về với anh
Em ơi!
Buồn lòng mình ta gỡ không xong
Sầu lòng ta mình gỡ không nổi
Chỉ còn đường anh đi
Em ở nhà gắng đợi,
Làm gái tơ cha mẹ chờ anh...
II
Anh lên đường
Khát vọng nấu nung khát vọng
Khát vọng
chớp mắt
mặt đất
toàn màu xanh
chớp mắt
mặt đất
những ngôi nhà xinh
ai bên ai
ân tình
Nhưng
Giọt nước xanh tự nguồn
theo mưa sa về xuôi
Dòng sông
cuồn cuộn
xoáy
Không còn sự yên ả của viên sỏi trong lòng suối
ai soi bóng ai trong lành
Dòng sông
Cuộc đời
Dữ dội và bạo liệt...
Giọt nước xanh
đã biến mất
trước dòng đời
cuồn cuộn
xoáy
Anh lại
đi
Rừng tiếp rừng
Đường nối đường
Khát vọng nấu nung khát vọng
Nhưng
Khát vọng
chỉ là
cơn khát
lữ hành trên sa mạc
Khát
bình minh
vừa ló
Nhật thực toàn phần
Đất trời
trở lại
cõi
hồng hoang
Lữ khách
mênh mang
gọi đò
không
tiếng vọng
Đêm
thầm
vỗ sóng...
Không đò
lữ khách
mãi
ở lại
bờ
hư vô...
III
Em ở lại
lòng như đun lửa nồi không
nhớ anh không thể ngỏ...
chân lên nương tay xe sợi lanh
sợi lại sợi vòng quanh
vòng quanh như con suối mười hai đoạn
quành về mười hai khúc
đường em đi không sót khúc nào
lại trở về đoạn đầu
rồi lại đi đủ mười hai khúc
khúc nào cũng nghĩ về anh...
Anh giờ bươn bả nơi đâu
đường xa dặm thẳm đèo cao thác ghềnh
còn bao giờ nữa không anh
một lần gặp lại cho lành vết thương
muôn đời nhện cứ tơ vương
một lần gặp để nhớ thương một đời
Nhện giăng tơ trên lá lúa
Nhện giăng tơ trên lá ngải
Tơ tình em giăng mắc ngàn trùng
Biết chăng anh
Nơi dãy núi điệp trùng
Đá và người cùng lạnh
Em - bông hoa nở trong rừng sâu
Rừng nhiều hoẵng, nhiều cầy
Hoa thì đậu nhờ thân cây
Cây cho nở được nở
Cây cho tàn phải tàn
Hoa mong manh giữa chốn đại ngàn...
Người ta nhà ván bảy gian
Cao ngang ngọn đồi
Người ta vàng lá nhiều phân
Bạc nén nhiều lạng
Người ta cậy người mai mối
Em thưa với mẹ cha
Em đợi
Mẹ cha cho em đợi một mùa
Lòng em như nước thượng nguồn
Lao mình theo thác tìm đường về xuôi
Khát mình gặp được biển khơi
Hòa êm dịu với nước trời bao la
Gập ghềnh đá nát thịt da
Nỗi đau khát vọng xát chà con tim
Đăm đăm chỉ một nỗi niềm
Cùng ai chung một mái êm thuận hòa
Nhưng rồi biển cứ khuất xa
Mình em đứng giữa phong ba cõi lòng...
Ngày ngày em đi nương
chân bước tay xe lanh
sợi lại sợi vòng quanh
vòng quanh như con suối mười hai đoạn
quành về mười hai khúc
đường em đi không sót khúc nào
lại trở về đoạn đầu
rồi lại đi đủ mười hai khúc
khúc nào cũng nghĩ về anh
Ước gì như núi Cô Tiên
là thiên nhiên
không ràng buộc
Ta về với nhau
lấy lá rừng làm lều
lấy cây lau làm lán
Ta về với nhau
được ấm
Ta về với nhau
được êm
Nhưng
Ngày lại tiếp đêm
vù qua như chim sẻ
Một mùa đã đầy trước cửa
Một mùa đã đầy trước thềm
Anh yêu vẫn bặt tin
Mẹ cha nhận lễ nhà người
làm cưới
Mặc em
nước mắt nhiều bằng suối
IV
Anh trở về tìm lại dòng xanh
Nơi đón suối tự nguồn thanh khiết
Nhưng bất ngờ
Như thời tiền sử
Nước từ trời
Từ núi
Từ lòng đất
Cùng dâng lên
xối xuống
muôn dòng
Như thể trái đất làm bằng nước
Chứa trên trời, trong núi
để giờ tuôn
Những ngôi nhà cheo leo sườn núi
Tháng ngày yên ả lặng trong mơ
Giờ đây mưa lũ từ trời xối
Thành dòng thành thác quật xác xơ
Anh như cành rều trong cơn lũ
Buông mình bất lực giữa dòng trôi
Với nỗi buồn giã từ khát vọng
Bởi dòng xanh mãi mãi khuất xa rồi
Em đã bước qua cửa nhà người
Cái chân gà nhà người đã cào lên lưng em nhận ma
Này chồng
Này mẹ
Này cha
Bao dây giằng quấn quít
cách nào gỡ em ra
Từ đó
Có một ngôi nhà ướt*
đêm đêm mở cửa xanh
Khèn trúc lại giúp anh
Gửi em lời nhắn nhủ
Đừng buồn em
Đừng khóc
Hoàng hôn đang tắt
Đất trời đang hóa kiếp
Bình minh
Mình hẹn gặp nhau lúc tuổi trắng trong
Em nhớ giữ mình
khi trời trở gió
Anh yêu em chung thủy
Tình yêu là có thật
Em yêu!
Người ta bảo tình yêu như hoa nở sớm tàn chiều
Tình yêu mình
như dòng Nho Quế
Dòng đuổi dòng không dứt
Tình yêu mình bắt anh mãi khóc
khi không còn hi vọng
Em - Bờ xanh cho dòng nối bờ anh
Bờ xanh em không được nối bờ anh
đã tan thành dòng sông nước mắt
đêm ngày bờ khóc
tiếc nỗi mình không được nối bờ anh
Đừng buồn em
Đừng khóc
Hoàng hôn đang tắt
Đất trời đang hóa kiếp
Bình minh
Mình hẹn gặp nhau lúc tuổi trắng trong
Em nhớ giữ mình
khi trời trở gió
Anh yêu em chung thủy
Tình yêu là có thật
Em yêu!
Ban ngày mặt trời chiếu sáng
Mặt trời giúp anh tỏ rạng
đường đi nương anh bước gấp
cây rừng ngả cây to
bắp trỉa nương tiếp nương
bí leo rẫy liền rẫy
đậu lên đồi lại đồi
cái việc ăn cái nghĩ
cái việc đỡ đần nỗi buồn
Ban đêm mặt trời đi ngủ
mặt trăng gợi nhớ đêm nào
mình cùng chìm sâu...
đâu rồi
Bông hoa trắng
mặt nước dập dềnh
trong dòng xanh
ân ái
Lòng buồn
Khèn thổn thức
Niềm xưa...
Đời người được mấy giấc mơ
đã tan theo gió đã mờ theo mây
khát khao hạnh phúc xum vầy
đốt mình cháy hết tàn bay về trời
Anh từng sống kiếp người
Trong cách xa thương nhớ
Mỗi phút mỗi giây
Mỗi ngày mỗi giờ
Trái tim đập bằng mạch hồng của máu
Nỗi cô đơn như gai đâm
Những cám dỗ dịu dàng như nước
Và tình yêu duy nhất
Như mặt trời mặt trăng
có một
Để giữ gìn mặt trời có một
Để giữ gìn mặt trăng có một
Anh phải vượt qua ảo ảnh
dịu dàng như nước xoa dịu gai đâm
Và
Anh vẫn một mình
như cây cô đơn đỉnh núi
như hòn đá đơn côi xó bản
ngày nối ngày
đêm lại tiếp đêm
Anh vẫn một mình
đợi em...
Xin em đừng đau khổ
Không làm rẫy sẽ làm ruộng
Không làm vợ sẽ làm người yêu
Đón em từ sớm đến chiều Khau Vai*
Chợ Khau Vai
Anh qua Tùng Vài
Anh qua Quản Bạ
Ngắm núi Cô Tiên
Giấc mộng ngàn năm
Trở về thiên nhiên...
Anh ngược cổng trời
đến quê hương người Mông ta rồi
Chợ Khau Vai
Mèo Vạc
Một năm chỉ có một ngày tốt
Ngày tốt ta được gặp nhau
Em đi trước
Anh bước sau
Ô che mặt tròn
Ô che dáng thon
Khèn anh cất tiếng nỉ non...
Người xa người
Giá băng vô tận
Thời gian mãi đông
Bỗng xuân
Một ngày nắng ấm
Người bên người
Cây mướt xanh
Dịu dàng và êm ái
Không gian nhẹ như tơ
Nắng choàng vai đôi lứa
mềm như âu yếm sau bao đợi chờ
Nắng xuân người ơi dịu thấm
Như thời khắc ta bên nhau
Nước hồ người ơi sâu thẳm
như tình ta nồng và đau
Thời gian không gian biền biệt
Tình ta như cây bên bờ
chôn chân chịu bao giá rét
đợi xuân thời khắc một giờ
Dẫu một giờ thôi nắng hửng
đủ tan giá rét một đời
Cây côi mướt xanh trở lại
trong vòng tay ấm người ơi
Ta gặp nhau từ sớm
Nắng mới ăn cái nương
Em kể lể đoạn trường
Làm dâu người không xiết
Làm dâu người không ngọt
Làm dâu người không bùi
Em như chùm quả xẻn
Vỏ vàng mà ruột cay
Ngày lại ngày
Nặng nề và chậm chạp
Như cối đá xay bắp
Cối xoay nặng ngày qua càng nặng
Cối xoay chậm ngày qua càng chậm
Ước gì em như con chim sẻ bay vù
Nhưng em chỉ như con cứ cư ở một nương
nỉ non lòng dạ
Sớm đá lạnh, lá cây còn lạnh
Sớm đường tối, lối đi còn tối
Sương sa ướt đầm áo váy
Em đã dậy
đi địu nước nhà người
Em về nhà chồng địu được thùng nước sạch
Mẹ chồng nói là em địu thùng nước đục
Sang xuân, chồng nó đi cày nương bên núi
Em chẳng có bụng mang cơm theo
Sang xuân, chồng nó đi làm nương bên đồi
Em chẳng có lòng mang cơm đi cùng
Thân em như hoa trân châu nở không nổi
Em mắc ở cửa nhà người...
Em ơi
Anh muốn đỡ núi để núi không lở
Đỡ em, nhưng chẳng dám cùng anh bước
Không bước cùng anh, em phải bước cùng người
Cây đùm đũm đỡ quả đùm đũm
Em bước cùng người đỡ chùm con em
chúng bé bằng hạt tấm
chúng bé bằng hạt kê
Em trở về nuôi hạt tấm hạt kê
lớn bằng cây nêu
cao bằng cây sào
Anh ơi
Ước gì như núi Cô Tiên
Là thiên nhiên
không ràng buộc
Em sẽ ở lại nơi này
Vòng tay ôm nốt tháng ngày cùng anh
Em ơi
Em như người ở trong gương
Nhìn thấy đấy, sờ sao chẳng thấy
Bóng chiều đã ăn con rẫy
Về đi mình
Một năm chỉ có một ngày tốt
Ngày tốt ta lại gặp nhau
Thương em thương nhiều nhiều
Năm sau
đợi đến chợ Khau Vai rồi sẽ yêu
...
V
Năm ấy
Nhớ lời ước hẹn
Một năm chỉ có một ngày tốt
Ngày tốt ta được gặp nhau
Yêu em yêu nhiều nhiều
Hẹn nhau từ sớm đến chiều Khau Vai
Anh qua Tùng Vài
Anh ngược Quản Bạ
Ngắm núi Cô Tiên
Lại nghĩ đến em...
Đã nhiều mùa ngõa mật rụng rữa
Đã nhiều mùa ong mật rụng tàn
Em như cây cỏ thiên nhiên
Qua xuân hè phải kề bên thu vàng
Em không còn là hạt bắp mẩy tròn
Em đã là quả mận nhăn nếp vỏ
Núi Cô Tiên vẫn tròn trịa trinh nguyên
Mà em, con đã bằng cây sào
Mà em, con đã bằng cây nêu
Anh cũng như cây đã cội...
Nhưng
Tại sao nắng muộn về mà nắng lại nóng
Tại sao nắng sớm về mà nắng không nóng
Thế thì làm sao phơi được cỏ kia khô
Cỏ không khô
Cỏ vẫn mướt xanh
Cỏ lại lan nhanh
Ven đồi ven suối
Nơi nào dấu chân em tới
Nơi nào dấu chân anh qua
cỏ cũng
cùng thời gian
chân trần
in dấu
Giây in vào phút
Phút in vào giờ
Giờ in vào ngày
Ngày in vào tháng
Tháng in vào năm
Năm tiếp năm
Đường anh đi chợ
Rộn ràng vó ngựa
Nhằm hướng Khau Vai
Anh qua cổng trời
Ngắt chùm lan tím
treo vào cây khèn
để cạnh địu xôi
để cạnh ống rượu
Anh sẽ tặng em hoa tươi
Khèn sẽ tặng em lời tình tự
Ta cùng ăn xôi trắng
Ta cùng uống rượu nồng
Ta quên nỗi đơn côi
của chuỗi ngày chậm chạp
Em sẽ nói lời ngọt
Anh sẽ nói lời ngào
Bên nhau từ sớm đến chiều Khau Vai...
Em sẽ lại thở than
đường em đi nương không rợp bóng
địu em lấy nước chà hai vai
guồng em quay sợi mòn chỗ ngồi
cối em xay bắp chai tay thon
gan em thương anh mòn cả buồng
Khèn anh sẽ nói lời thương
cho đường em đi nương rợp bóng
cho guồng em quay êm chỗ ngồi
cho cối xay bắp xoay nhẹ xoay
cho gan anh thương em bồi gan em thương anh
Anh đi
Anh đi
Lòng anh bay...
Chợ Khau Vai
Anh ngồi gốc cây
đợi
Nắng chớm ăn cái núi
Nắng ăn hết cái nương
mất hút dáng em thương
Nắng ăn hết cái núi
hoa tươi héo đầu bông
khèn xinh nằm xó cây
anh lấy xôi ra ăn
một mình ăn không nổi
Bóng chiều ăn cái núi
hoa tươi héo đầu cuống
khèn xinh nằm xó cây
anh lấy rượu ra uống
một mình uống không vào
Anh ngồi gốc cây đợi
chiều đã ăn mặt người
người đã tan chợ rồi...
Anh ngồi gốc cây đợi
lòng anh đã chao ngửa
lòng anh đã chao nghiêng
Em quên rồi sao
Trước đây ta đã thề với nhau
Giữa chốn thiên đường chợ Khau Vai
Nay em lại để quả pao rơi xuống đất
Xin hỏi gió rừng người yêu của ta đâu
Người yêu anh đã nằm sâu lòng đá
Người yêu anh đã nằm sâu lòng đất
Mà anh không biết
Hỡi trời!!!
Lời người
dao đâm
Anh
ròng ròng
máu chảy
Em!
Anh còn biết trốn đi đâu
dưới gầm trời với nỗi đau thế này?
Đường về
Ngựa rũ bờm
dây cương
thõng
Em yêu ơi
Nỗi đau dày như cây
lấp lối
Anh biết đi ngả nào
Ngả nào cũng chẳng còn nhau
Lòng hoang lối cũng một màu hoang vu
Đã đành kiếp sống phù du
Vẫn mơ có kiếp đền bù cho nhau
Em yêu ơi
Lúc sống ta không chung mái nhà
Lúc sống ta không chung cái nương
Không chung nơi ở
Không chung nơi ăn
Không chung nơi nằm
Đêm đêm
mỗi người một mặt trăng
chỉ chung một mối dạ tằm nhớ nhau
Bây giờ
Buồng gan em đã nát dưới đất
Bây giờ
Buồng gan em đã nát dưới đá
Anh không được rót rượu gọi hồn em lối lại
Anh không được mổ gà tiễn hồn em lối đi
Làm sao em biết đi về cùng anh
Em yêu ơi
Kiếp sau ta hóa chim xanh
Cùng đỗ ngọn tống quá su trên rừng
Khèn anh tha thiết
nỉ non nơi em ngủ
nỉ non nơi em nằm
Hết ngày lại đêm
Anh quên cuộc sống
Anh thành cây trúc
thĩ thầm lời yêu...
Đất trời giăng mắc tơ tình
cho đôi lứa tiếp chúng mình
Em như hoa đào
năm tiếp năm lại nở
Anh khèn trúc chung chiêng
gọi mời đôi lứa chợ tình...
Quê ta ở tận cổng trời
Bản ta tay với chạm trời
Lời yêu không gửi được nhau
Lời yêu ta gửi lên trời
Chung chiêng rừng núi những lời thiết tha...
Bản Mông Hà Giang 1972,1995
Bản Mông Lào Cai 1992
Trại sáng tác Nha Trang- Đà Lạt 1998
Sửa lại tại Hà Nội 2003
NTH
* Tất cả những đoạn, cụm từ in nghiêng trong trường ca này đều trích từ dân ca, ca dao, thành ngữ của dân tộc Mông hoặc chỉ loài vật, cây cối, sinh hoạt của họ.
* Ca dao.
* Thơ Y Phương.
* Chợ Khau Vai là phiên chợ tình của người Mông, ở Mèo Vạc, Hà Giang diễn ra hàng năm vào ngày 27 tháng 3 âm lịch để cho những đôi lứa yêu nhau mà không lấy được nhau lại có dịp hẹn hò, gặp gỡ.
HỒN KHÈN - MỘT CUỐN TIỂU THUYẾT BẰNG THƠ
Đoàn Hữu Nam
Hồn Khèn là một bản trường ca khiêm tốn nằm ở phần sau tập thơ Cuộc bàn giao vĩnh cửu - Hồn Khèn của nhà thơ Nguyễn Thị Hồng do NXB Phụ Nữ ấn hành năm 2003. Có lẽ vì sự khiêm tốn trong trình bày tập thơ, khiêm tốn của chính tác giả và hậu quả của việc xuất bản thơ tràn ngập hiện nay mà Hồn khèn - bản trường ca duy nhất (cho đến thời điểm này) viết về người Hmông dường như bị khuất lấp. Đây là điều đáng buồn không chỉ của riêng tác giả.
Trước khi đi sâu vào Hồn Khèn tôi xin giới thiệu đôi nét về cây khèn của người Hmông.
Khèn là một loại nhạc cụ truyền thống do chính những nghệ nhân tài ba người Hmông làm ra. Cây khèn có ba bộ phận chính là ống thổi, bầu khèn và ống sáo. Ống thổi và bầu khèn được làm bằng gỗ pơ mu. Ống sáo được làm bằng ống trúc. Sáu ống sáo to nhỏ khác nhau được gắn với bầu khèn, mỗi ống có lưỡi gà tạo âm thanh làm bằng lá đồng được đục một lỗ thoát hơi. Ống khèn và bầu khèn cùng sáu ống sáo lắp vào bầu khèn được thít chặt với nhau bằng vỏ cây đào rừng.
Cây khèn là biểu tượng văn hóa của người Hmông. Trong sinh hoạt văn hóa tinh thần khèn được thể hiện qua hai hệ thống lý lối khác nhau, đó là làm tang ma và vui chơi, văn nghệ, song dù ở hệ thống lý lối nào người thể hiện cũng phải dùng động tác múa và thổi khèn thành tiếng theo đúng bài vở. Do sự nghiêm ngặt của lý lối, sự đòi hỏi điêu luyện, tài khéo léo mà người thổi khèn buộc phải có tài năng, sức mạnh, đặc biệt là phải học thổi, múa từ bài khèn gốc đến học suốt đời.
Do đặc điểm địa lý, phương thức canh tác tự cấp, tự túc cùng với phong tục tập quán như sợi dây rừng nối từ đời này sang đời khác nên cho đến bây giờ mà có lẽ mãi mãi mai sau những sản phẩm văn hóa nội tại vẫn luôn là món ăn hàng ngày, là khẳng định sự trường tồn của người Hmông. Trong đời sống văn hóa tinh thần tự sản, tự thưởng thức ấy Khèn tham gia vào hầu hết các các họat động. Nhà thơ Nguyễn Thị Hồng lấy Hồn khèn làm phương tiện để đi sâu, lý giải và thể hiện sự yêu mến, kính trọng tâm hồn, tính cách của một dân tộc ẩn chứa trong mình thế giới tâm hồn phong phú, phong tục tập quán đặc sắc muôn đời không trộn lẫn thì không chỉ có tài năng, dũng cảm mà còn tiềm ẩn sự “trường vốn”, sự gắn bó như định mệnh với người Hmông của tác giả.
Có thể nói Hồn khèn là một cuốn tiểu thuyết bằng thơ.
Câu chuyện về Hồn Khèn khá đơn giản. Đó là một đôi trai tài, gái sắc gặp nhau, chàng trai lấy hồn khèn làm phương tiện thổ lộ, gửi gắm tâm tình, cô gái lấy hồn khèn làm nơi đón nhận, trú ngụ. Từ Hồn Khèn, trong Hồn Khèn hai người đến với nhau, quấn quýt bên nhau tưởng như không gì trên đời có thể tách rời, trớ trêu thay bố mẹ cô gái tham của thách cưới mâm vàng mâm bạc. Nhưng, là kẻ không tiền không của, để có tiền cưới vợ, chàng trai dấn thân vào con đường làm ăn, phiêu bạt, cô gái bị bố mẹ ép buộc về làm dâu nhà người cam chịu cảnh hồn một nơi người một nơi. Sau bao ngày càng chôn vùi mình vào “dòng sông cuộc đời dữ dội và bạo liệt”, chàng trai tìm về chợ Khau Vai – chợ dành cho những người yêu cũ gặp nhau thì cô gái, sau bao ngày chôn mình vào công việc nhà chồng, chôn mình vào dòng sông nước mắt đã kiệt sức mà về với tổ tiên. Từ một câu chuyện đơn giản, bằng cái tài, cái tâm của mình tác giả Hồn Khèn đã bám chặt vào cốt chuyện, khai thác sâu vào chi tiết, đặc biệt đã thổi vào câu chuyện một hồn thơ tinh tế, làm cho tác phẩm vừa có tính khái quát vừa hấp dẫn, lôi cuốn.
Xin được đi theo hồn khèn, hồn người.
Chậm rãi đi, chậm rãi nghĩ, chậm rãi dãi bày là phong cách của người miền núi. Nữ sĩ Nguyễn Thị Hồng đã khai thác triệt để lợi thế này, dòng tự sự nhuần nhuyễn, có đầu có cuối như con thuyền trôi trên dòng sông đã đưa Hồn Khèn “nhập thế” vào con người, tâm hồn Hmông.
“Ngày ấy/ chiều chiều/ mặt trời sắp đi ngủ sau lưng núi/ giao bản làng lại cho mặt trăng/ ráng chiều/ hằn/ dáng ngựa/ một con ngựa bạch rung bờm/ anh đứng trên đèo/ nắm lấy dây cương…”, “Em/ hạt bắp trắng tròn/ cha mẹ như nương vừa mùa đốt rẫy/ nương nhiều màu gặp mưa xuân tươi tốt/ hạt bắp trắng tròn trổ cây bắp tốt tươi…”… Với lối kể chậm rãi, vừa gần gũi, vừa cách điệu, siêu thực, trình bày có đầu có cuối, ngay từ mở đầu Hồn Khèn đã làm cho người đọc tò mò, háo hức song không thể đọc nhảy quãng, không thể đọc một mạch được. “Anh đi cùng cây khèn trúc/ khèn trúc biết hát lời yêu/ lơ lửng/ đậu trên mặt trăng”, “Anh đi cùng cây khèn trúc/ khèn trúc cùng hơi thở anh/ chui qua khe cửa/ luồn vào chăn em/ vuốt ve da thịt/ Em!”, “Mỗi người chỉ một lần sinh ra/ ba ngày kể như một kiếp sống/ không lấy được em anh ở một mình/ như cây cô đơn trên đỉnh núi…”, lời khèn, lời tỏ tình theo lời khèn lúc thực, lúc hư, lúc thô mộc, lúc bay bổng. Lời khèn bền bỉ như tiếng ong, trong veo như tiếng họa mi, thẳng thắn, dứt khoát như đánh đục vào cột. Lời khèn giống như con suối không đứt đoạn, như nước chảy trên đá cứng, đá cứng phải mòn. Lời khèn cùng sự kiên nhẫn của người khoan nòng súng thủ công của người trai đã làm xiêu lòng cô gái. “Chẳng biết em động lòng vì tiếng khèn nức nở/ Chẳng hiểu em động lòng vì tiếng dế nỉ non/ em hé cửa bên/ một đêm trăng bạc/ em lướt nhẹ nhàng/ đến bên tảng đá/ đêm đêm anh ngồi lõm/ đêm đêm anh ngồi mòn…”. Vâng, có thể bỏ qua được chăng khi giữa núi, giữa rừng, giữa ngày, giữa đêm, thế giới này chỉ có chàng trai, cây khèn và người anh ta yêu. Vạn vật có linh, lời khèn lúc nỉ non, thầm thĩ, dịu dàng như dòng suối, lúc tuôn trào như thác đổ, mưa rừng; người múa khèn lúc mạnh bạo, kiên quyết, lúc thong thả, kiên nhẫn; thong dong, vội vã đan nhau. Qua lời khèn, múa khèn tấm lòng bày ra, hoàn cảnh bày ra, khát vọng bày ra. Sự bày tỏ như dòng nước tràn vào ruộng ải, càng chảy càng ngấm, chảy cho đến khi ruộng no nước, chảy cho đến khi: “Hơi thở ta lồng vào nhau” mà nước vẫn cứ chảy, cứ “vòng quanh như con suối mười hai đọan/ quành về mười hai khúc/ đường anh đi không sót khúc nào/ lại trở về đoạn đầu/ rồi lại đi đủ mười hai khúc/ khúc nào cũng nghĩ về em”. Từ lời khèn, lòng người tình yêu đã đến với họ, khát vọng của họ đã được dịp nổ bùng, cháy rực: “Em như rau rệu gặp mưa/ anh mưa khắp bãi bờ em ngập lụt”, “Mình rơi xuống đáy hồ sâu thẳm/ mặt nước dập dềnh bông hoa trắng/ hoa cùng người chết đuối giữa dòng xanh”, “Em như sợi lanh/ anh quấn quanh mình/ anh đâu em đấy”. Mạnh mẽ, quyết liệt, hết mình, đúng là tính cách Hmông. Tôi dám chắc Đông Tây, Kim Cổ các đôi trai gái yêu nhau đều khao khát được rực cháy như ngọn lửa của chàng trai cô gái trong Hồn Khèn.
Bình thường, với sức nóng của tình yêu, với cháy rực, tỏa sáng như vậy thì cuộc đời có dài như con sào thì họ cũng nắm tay nhau leo từ mút đầu này sang mút đầu khác, cuộc đời có là sợi dây mài thì dẫu có đứt lìa thì ngọn ngọn vẫn trồi lên lấp lối, nếu như! Vâng nếu không có chữ nếu như trớ trêu, tai ác. “Cha mẹ chê anh/ khèn nằm một xó…. Quanh ta vấn vít/ rối mù tơ vương”, “Mẹ cha nhận lễ nhà người/ làm cưới/ mặc em /nước mắt nhiều bằng suối”, “Em đã bước qua cửa nhà người/ Cái chân gà nhà người cào lên lưng em nhận ma/ này chồng, này mẹ, này cha/ bao dây giằng quấn quýt/ cách nào gỡ em ra”…
Không ai gỡ em ra cả.
Chấp nhận, chấp nhận và chấp nhận. Để mưu sinh, để tỏ rõ sức mạnh người Hmông có thể đập đá vá trời. Để không chịu nhục người Hmông có thể chiến đấu đến hơi thở cuối cùng, song trong vòng vây luật tục người Hmông thường, hoặc phải chấp nhận, hoặc lấy cái chết để giải thoát, vậy người Hmông mới có chợ Khau Vai, có Hội Gầu Tào để cho những người yêu nhau không lấy được nhau có cơ hội giải tỏa những đau khổ, ấm ức. Cô gái trong Hồn Khèn chọn cách chấp nhận. Cô nuốt nước mắt vào trong, nhẫn nhục làm tròn phận sự của mình, bởi trong cô vẫn đinh ninh lời hẹn ước: “Xin em đừng đau khổ/ không làm rẫy sẽ làm ruộng/ không làm vợ sẽ làm người yêu/ đón em từ sớm đến chiều Khau Vai…”. Cô đang như cánh chim giữa bầu trời tự do, như dòng thác tung bọt trắng xóa trên triền núi. Cam phận làm dâu nhà người là cánh chim tự do chui vào lồng; cam phận “hoa thì đậu nhờ cây/ cây cho nở được nở/ cây cho tàn phải tàn/ hoa mong manh giữa chốn đại ngàn” là dòng thác bị hút tụt xuống hang đá như hút tụt vào cái sừng trâu không đáy. Sống trong dòng sông nước mắt ấy mà cây lá ngón ấy không bị mất đi mấy lá, bản làng, gia đình không bị mất đi một con người là còn có nhiều cứu cánh, là vì cô còn có cơ hội gặp lại chàng trai.
“Đời người được mấy giấc mơ /đã tan theo gió, đã mờ theo mây /khát khao hạnh phúc sum vầy /đốt mình cháy hết tàn bay về giời”. Bốn câu lục bát như dấu lặng trên bầu trời giông bão, là hình ảnh, tâm trạng của người trai sức tàn, lực kiệt, “cáo chết ba năm quay đầu về núi”. “Chợ Khau Vai/ anh ngồi gốc cây/ đợi/ Chiều đã ăn mặt người/ Người đã tan chợ rồi”. Người trai trở về nơi hẹn ước, tưởng như Chợ Khau Vai - nơi những mối tình ngang trái mỗi năm được khơi gợi, xới xáo lại một lần, nơi anh sẽ được xoa dịu những mất mát, đau khổ trên đường đời. Nghiệt ngã thay, theo tháng, theo năm, uất ức, bất lực trước vòng vây luật tục, trước nhớ thương mòn mỏi, công việc cực nhọc, lòng cô đã chết từ khi trở thành ma nhà chồng… tất cả hùa nhau đưa người con gái đã sớm về với tổ tiên.
“Người yêu anh đã nằm sâu lòng đá/ Người yêu anh đã nằm sâu lòng đất”. Người trai đau đớn ngửa mặt tru lên như con sói bị thương. Người ta nói lời khấn khứa càng nhắc đi nhắc lại càng thiêng! Người ta nói “sầu đong càng lắc càng đầy”, còn anh: “Lời người/ dao đâm/ anh/ ròng ròng/ máu chảy/ Em!/ anh còn biết trốn đi đâu/ dưới gầm trời với nỗi đau thế này!”. ” “bây giờ/ buồng gan em đã nát dưới đất/ bây giờ/ buồng gan em đã nát dưới đá/ anh không được rót rượu gọi hồn em lối lại/ anh không được mổ gà tiễn hồn em lối đi/ Làm sao em biết đi về cùng anh”… Cô đơn đến tột cùng, ngơ ngác đến tột cùng, đau khổ đến tột cùng. Con đường mười ba ngả, một trăm ngả, song ngả nào cũng chẳng còn em. Còn hơn thế nữa, mất em lòng anh thành bãi tha ma, lối đi, rừng núi cũng thành bãi tha ma “ngả nào cũng chẳng còn nhau/ lòng hoang lối cũng một màu hoang vu/ đã đành kiếp sống phù du/ vẫn mơ có kiếp đền bù cho nhau…”, “khèn anh tha thiết/ nỉ non nơi em ngủ/ nỉ non nơi em nằm/ hết ngày lại đêm/ anh quên cuộc sống/ anh thành cây trúc/ thĩ thầm lời yêu…”… . Đau đớn, cay đắng, song không tuyệt vọng, vẫn mơ một kiếp đền bù cho nhau, đó mới là “mình vì người”, đó mới là yêu hết mình, chết rồi vẫn chưa hết yêu. Thông thường với những nam nhi đại trượng phu dường như nước mắt không dành cho tình yêu. Khi thất tình trong lòng có nhão ra như đất bột ngấm nước thì bề ngoài đấng trượng phu vẫn cương lên cứng như mai rùa, vẩy tê tê. Chàng trai trong Hồn khèn khác, anh ta sẵn sàng nức nở, sẵn lòng tỏ cho hồn người tình, cho những người xung quanh biết sự đau khổ của mình, sự đau khổ ấy có được chia sẻ hay không không cần biết. Vậy đây là dũng cảm chân thật hay mềm yếu, không biết cương lên dũng cảm hơn hay bày tỏ dũng cảm hơn.
Một yếu tố xuyên suốt làm nên sức sống của Hồn khèn là gần gũi với dân gian, lấy dân gian làm nền tảng. Dân ca Hmông chia làm năm tiếng hát, đó là tiếng hát tình yêu (gầu plềnh), tiếng hát cưới xin (gầu xống), tiếng hát làm dâu (gầu ua nhéng), tiếng hát mồ côi (gầu tú giua), tiếng hát cúng ma (gầu tùa) thì Hồn Khèn khai thác sâu cả trong năm tiếng hát. Những lợi thế về hình ảnh, hình tượng, đặc biệt là những từ láy đi láy lại của dân ca được phát triển, biểu cảm phù hợp với tâm trạng, sự việc diễn ra trong trường ca đã tạo nên ấn tượng sâu đậm mà cả người trong cuộc lẫn người ngoài cuộc không thể lướt qua. Đó là hai phần ba Hồn Khèn xoáy vào sự thương thân trách phận. Không cãi lại đấng sinh thành, chấp nhận hoàn cảnh, không oán thán, căm giận ai, không có tạ tội, bởi có ai có tội ở đây, không có cái đau ngoài mình mà chỉ có cái đau trong mình xoi xói, nhoi nhói từ trong ra, như nhọt bọc, như thối tim, thối gan. “Không bước cùng anh, em phải bước cùng người/ cây đùm đũm đỡ quả đùm đũm/ em bước cùng người đỡ chùm con em…”, “Nỗi đau dày như cây/ lấp lối/ anh biết đi ngả nào”, và rồi “Em yêu ơi/ nỗi đau dày như cây/ lấp lối/ anh biết đi ngả nào”. .. Trong luân lý nhà Phật, trong giáo lý đạo Thiên Chúa, trong đạo lý của đạo giáo, Sa man giáo… luân lý nào cũng coi cuộc sống hiện hữu nơi trần gian là tạm bợ, là thử thách, cuộc sống vĩnh hằng mà con người hướng tới là đất của Chúa, là bồng lai tiên cảnh, là vương cung thánh đường…, song gì thì gì, trong cuộc sống tạm bợ nơi trần thế ai cũng mong ước, cũng vươn tới là sung sướng, giàu có, quyền lực, hạnh phúc, còn khổ ải ư! Khi còn là con trẻ ai mà không thạo trò thả đỉa ba ba, rơi vào ai nấy chịu, cam chịu cũng từ đây, tồn tại cũng từ đây.
Hồn Khèn được kết cấu trình tự, bài bản. Đó là thế mạnh song cũng là lực cản sáng tạo, bởi cốt lõi của thơ là hồn, là gợi, là có cái để cho người ta ngẫm nghĩ. Hồn Khèn vượt qua lực cản này bằng chữ hoạt, ý tứ trùng điệp, hình ảnh, hình tượng khắc sâu. Các nhịp thơ, khổ thơ trong Hồn Khèn biến đổi theo tâm trạng, sự kiện, câu một chữ, câu hai chữ, mười, mười lăm chữ; khổ hai câu, khổ ba câu, khổ hai mươi, hai mốt câu; các kết đoạn, trường đoạn bằng thơ lục bát nhẹ nhàng, tình cảm, như dấu nối hòa quyện giữa hai bản sắc văn hóa Kinh – Hmông đã làm cho trường ca tựa như dòng suối chảy giữa đại ngàn, lúc hiền hòa uốn lượn, lúc tung bọt trắng xóa, gầm gào thác lũ. Trong Hồn Khèn những câu thơ có tính khái quát, có hình ảnh xuyên thẳng vào việc cần phải giãi bày như: “Núi Cô Tiên vẫn tròn trịa, trinh nguyên/ mà em, con đã bằng cây sào/ mà em, con đã bằng cây nêu/ Anh cũng như cây đã cội”, “Em không còn là hạt bắp mẩy tròn/ em là quả mận nhăn nếp vỏ/ quả mận khô trên cây” không phải là hiếm. Những câu thơ tài hoa, mang đậm dấu ấn cá nhân như “Bờ xanh em không được nối bờ anh/Đã tan thành dòng sông nước mắt”, “Ngày lại tiếp đêm/ vù qua như chim sẻ/ một mùa đã đầy trước cửa/ một mùa đã đầy trước thềm”, “cái việc đỡ đần cái buồn” , “giọt nước xanh biến mất trước dòng đời cuồn cuộn xoáy”… vừa làm bật lên được tâm trạng của nhân vật, vừa diễn tả được không gian, thời gian, sự việc.
Mạnh mẽ và tinh tế, đó là tính cách, tâm hồn Hmông, cũng là hồn vía của trường ca Hồn Khèn. Mặc dù còn có những câu thơ dễ dãi, đưa những từ hiện đại, khó ăn nhập với bức tranh toàn cảnh song với 871 câu thơ Hồn Khèn thực sự là một bản trường ca đầy ấn tượng, xứng đáng để bạn đọc lưu tâm, thưởng thức.
Lao Cai – Đầu đông 2009
Đ.H.N