Đường Thi hay thơ viết theo luật thơ Đường có thể ví như là một dòng sông văn chương khởi nguyên từ đất Hán, tạo ra những biển hồ bao la nhưng cuối cùng lại thu nhỏ thành sông và đang có trào lưu ra biển ở đất Việt. Tuy xuất xứ từ đời nhà Đường bên Trung Hoa nhưng người Việt chúng ta đã từng có hàng nghìn năm thưởng thức và sử dụng nó để chuyển tải nhiều vấn đề, không chỉ trong khía cạnh văn chương đơn thuần.
Hiện tại chính người Trung Hoa viết nó còn khó khăn và thậm chí không hay bằng người Việt mình viết ra, vì tiếng Tầu (Mandarin Chinese) ngày nay đã thay đổi rất nhiều về âm sắc lẫn hình thái, nhằm khắc phục nhược điểm của thứ ngôn ngữ tượng hình, để họ dễ tiếp cận với thế giới. Trong khi ngữ pháp và âm sắc tiếng Việt ta tuy được nâng cao và bổ xung nhiều, nhưng không có sự rẽ ngang đột ngột nào.
Chúng ta đều biết thơ luật Đường đã bị xếp xó từ những năm 30 của thế kỉ trước, nhường chỗ cho Thơ Mới nhưng bất cứ trào lưu gì cũng đều chuyển động theo hình sin, khác nhau chăng là về biên độ. Ngày nay trình độ dân trí của người Việt ta đã được nâng lên một mức khá cao so với ngày đó, nên mới có hiện tượng hàng triệu người làm thơ, yêu thơ - trong đó nhiều người là hội viên của CLB Unesco thơ Đường Việt Nam, bao gồm rất nhiều Chi nhánh trên toàn quốc.
Phải thừa nhận một thực tế là đại đa số người làm Đường thi hiện nay thuộc về lớp người cao tuổi. Các cụ rất tâm đắc với Đường thi, sáng tác nhiều, duy trì sinh hoạt Câu lạc bộ đều đặn, thường xuyên tổ chức giao lưu giữa các vùng miền khác nhau để học hỏi và tạo nguồn thi hứng. Một cố gắng chung của CLB thơ Đường Việt Nam cũng như của các Chi nhánh là luôn có ấn phẩm mới, từ những tập Đường thi mỏng vài chục trang của cá nhân các thi lão tới những tập hàng trăm trang của chi nhánh vùng miền; Đặc biệt là nhiều tập Thơ Đường luật Việt Nam do CLB Unesco Việt Nam chủ trì tuyển chọn với độ dày hàng ngàn trang, có dung lượng hàng ba bốn ngàn bài thơ mỗi tập, in ấn theo giấy phép của các Nhà Xuất bản gạo cội (Văn Học, Hội nhà văn...) đã đem lại sự kính nể cho người đọc, là thú vui tao nhã cho người yêu văn chương khi đọc cũng như bàn luận chuyện văn chương-thế sự.
Tuy nhiên cũng sẽ không quá hàm hồ khi nêu ra vấn đề, rằng đại đa số Hội viên mới chỉ coi Thơ Đường luật Việt nam là một "Sân chơi của Tuổi già", chưa quan tâm tới việc nâng cao và tạo sự hấp dẫn hơn nữa đối với mọi giới - nhất là giới trẻ - để ít nhất duy trì được truyền thống "tre già măng mọc", nhiều hơn nữa là nâng tầm tác động và hiệu năng của thơ luật Đường lên ngang với các loại hình thơ ca khác trong tâm hồn con người cũng như với đờì sống xã hội.
Thực trạng hiện nay là ngoài các "thi hữu nghiệp dư" cao tuổi, các nhà thơ mang tính chuyên nghiệp ít người thích làm thơ luật Đường, không kể tới những "nhà thơ trẻ" với "hậu hiện đại", sợ thơ luật Đường như Tôn Ngộ Không sợ vòng Kim cô, vì ngay việc vào trạn lục bát đựng mấy câu ru trẻ con cũng đã thấy ngại với nhiều thứ vướng víu!
Phải chăng có hiện trạng đó một phần (nhưng có lẽ là phần quan trọng nhất) do quan niệm và yêu cầu về niêm luật trong thơ Đường hiện nay còn quá cứng nhắc. Chính vì cứng nhắc nên ngay các bài thơ hay của các cụ để lại cũng không nhiều, xưa đã thế và nay đang thế. Cả ngàn năm người Việt làm thơ Đường mà số bài hay, đáng cho đời sau ngâm ngợi có được bao nhiêu đâu! Xem trích dẫn của nhiều học giả viết tham luận về Đường thi, ai cũng thấy là ngoài một số bài của Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Bà huyện Thanh Quan, Hồ Xuân Hương... ra nếu không trích mượn của các thi sĩ Tầu chính hiệu như Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị... thì đành chấm hết!
Người viết bài này hiện đang có may mắn là được tham gia biên tập Đường thi cho ba Website văn chương là Vanthoviet.com, Vandanviet.net và Thoduongdatviệt, cũng là hội viên của Chi nhánh Unesco thơ Đường Hải Phòng nên tin rằng nhận xét của mình không sai cho lắm. Chọn trong một tập Đường Thi bìa cứng, dày cộp do các nhà xuất bản đáng trọng (cỡ Văn Học, Hội Nhà Văn...) chịu trách nhiệm cho ra lò mà chỉ tìm được non trăm bài có thể giới thiệu lên các Website văn chương mà thôi.
Để có thể làm sống lại mãi mãi Thơ Đường luật Việt Nam và nâng tầm hiệu quả cho Đường thi ngang với các loại hình văn chương khác, tôi trộm nghĩ phải có sự đổi mới và cách tân một cách hợp lí. Điều này lại phải chính do lớp người có tuổi (bị coi là bảo thủ và ngại thay đổi) tiến hành nên sẽ là một chuyện khó, nhưng vẫn có thể làm được vì thơ và người làm thơ xưa nay vốn "không có tuổi". Không hiếm các cụ "ấu-vờ tám chục" vẫn viết thơ tình, thậm chí là thơ thiếu nhi khá hay.
Non một thế kỉ trước thơ luật Đường đã bị xếp vào góc nhà, vì cái khung của nó không chứa nổi lượng tri thức cũng như hoài bão của "Người Tân Thời" hồi đó. Ngày nay công nghệ thông tin lại phát triển đến mức số lượng tin tức-tri thức chúng ta có thể tiếp nhận trong một ngày bằng cả trăm năm trước đây. Nếu moi thơ Đường ra để coi là cổ vật hoặc chỉ để các bô lão ngâm ngợi lúc trà dư tửu hậu thì lại là một chuyện, tùy theo ý thích của mỗi người vì đó đang là một nhu cầu thực tế.
Nhưng cũng có nhiều người viết thơ Đường luật ngày nay muốn thổi được luồng gió mới vào nó, nâng tầm cho nó với nguyên tắc cái gì hay giữ lại, cái gì dở hoặc trói buộc tư duy mĩ cảm của thời @ thì phải chỉnh lí, thậm chí nhích rào cho không gian rộng rãi hơn.
Tôi trộm nghĩ rằng đã là thi sĩ thì phải trọng tứ thơ, ý thơ hơn so với từ ngữ. Ví như trong một xưởng chế tác đồ mĩ nghệ thợ giỏi có thể chế tác được khá nhanh những mỹ vật tinh xảo mang tính hàng hóa nhưng vẫn chỉ là thợ giỏi thôi. Chỉ có nghệ nhân mới có thể sáng tạo ra mẫu mã mới, thậm chí có thể sửa lại một vật phẩm bị hỏng, gãy thành một tác phẩm mới, mang vẻ đẹp mới, trở thành mẫu cho thợ trẻ chế tác theo.
Nếu không có đầu óc cách tân, không dám cách tân để loại cái dở, bổ xung cái hay (cũng là đặc trưng cơ bản của sự phát triển của xã hội loài người) vào bất cứ môn nghệ thuật nào thì có cho ra sản phẩm tinh xảo đến đâu cũng vẫn chỉ là thợ làm thơ mà thôi, chưa thể được coi là Thi nhân.Điều này thể hiện bằng những bài thơ đọc xuôi đọc ngược đều có nghĩa, tốn rất nhiều thời gian để tìm và xếp từ nhưng tiếc thay, không có ý thơ nào đọng được trong lòng người nghe!
Mặt khác cũng phải thấy rằng dù với cái khuôn lề luật rất gò bó vẫn có thể làm được những bài Đường thi nghe được, tải được mọi tư tưởng và tình cảm của thời @. Xin phép được nêu một vài ví dụ:
Khi tả cảnh:
Hạ Long
Biển đẹp nên rồng hạ xuống đây
Người xinh khiến khách luyến nơi này
Lang thang khói biếc, tàu rời bến
Đứt đoạn trời xanh, núi đỡ cây
Cát ước vào tim thành ngọc sáng
Ta mơ hòa gió động mi gầy
Đường thi gửi tới em nơi đó
Liệu có bao giờ chạm tóc mây?
Tiếng Gọi Cồn Vành
Em hãy về đây Tiên cá ơi
Đến nơi nước biếc thắm cây đời
Vui hòa nắng mới, cồn nghiêng ngả
Say quyện trăng tà, sóng lả lơi.
Mở túi càn khôn đong vị biển
Mang bầu tâm sự ướp hương trời
Tri âm quên hết sầu nhân thế
Thức với yên bình giữa gió khơi...
( Tạ Thị Mai - Hải Phòng)
Khi tả tình
Xin nhau một ngày
Chỉ một ngày thôi muốn có anh
Dù tình xưa ấy đã tan tành
Buồn đau thả bớt theo mây buốt
Hận uất san phơi dưới gió lành
Cộng lại hai ta thành lửa bỏng
Chia riêng mỗi đứa hóa trăng thanh
Xa nhau để chẳng gây bão tố
Chỉ một ngày thôi đến với tình...
Viết về Lễ hội
Vấp
Bạn đã bao giờ vấp bóng chưa?
Như lần đến dự hội trời mưa.
Say câu quan họ em mời gọi
Trượt bã trầu vương tôi thẩn thơ
Nhớ khúc giao duyên người để lại
Buồn câu tiễn biệt khách xa đưa
Về Lim dự hội ai không vấp
Vấp phải mình ngay giữa giấc mơ!
Khi viết về đề tài thời sự-xã hội:
Lấy chồng xa xứ
Xa xứ người xưa giã biệt rồi
Ngàn trùng cách trở lắm em ơi!
Quê hương để lại niềm thương nhớ
Bến nước còn lưu gót dấu ai
Ruột thắt theo chồng sang đất buốt
Lòng đau gửi mẹ chốn trời oi
Nghèo hèn phải đổi tình ra bạc
Kiếp bướm mơ tìm cõi Liễu Trai!
ĐỒNG LỘC HÈ 2010
Đồng Lộc nghẹn ngào câu khấn nguyện,
Trường Sơn thổn thức tiếng ru hời.
Gương trong chục chiếc mong soi tỏ,
Cúc trắng mười bông ước ngậm cười.
Dâng nén hương thơm trào nước mắt,
Nhìn khung di ảnh vẫn vui tươi
Xin về chải tóc làm duyên nhé
Nước đã yên bình các chị ơi!
(Trần Quốc Hùng)
ANH NẰM ĐÓ
Đất mẹ anh về một sáng nao
Dế giun làm bạn - cỏ xanh đầu
Gió sương ủ ấp lờì ru thoảng
Mưa nắng vỗ về giấc mộng sâu
Đau đớn dâng tràn lên bạn hữu
Hận thù trả lại vớí trăng sao
Nghĩa trang hiu hắt - chiều hoang lạnh
Lặng lẽ hoàng hôn - nắng uá mầu
(Khánh Chân-Biên Hòa)
Có thể dùng Đường thi viết rất thoáng về tôn giáo
Ở CỔNG THIÊN ĐƯỜNG
Đã tưởng sắp vào nước Chúa Lời
Vậy mà chỉ liếc mắt nhìn thôi
Linh hồn thoắt cái đi về đất
Thể xác trơ ra đứng giữa trời
Cứ nghĩ đời này không thấy được
Nào hay người ấy có đây rồi
Thôi đành ngược vậy, đường tìm kiếm
Nơi có nàng thì ắt có tôi.
Hoặc như bài:
EM VÀ CHÚA
Chợt giáo đường quen xuất hiện em
Xưa nay chỉ nguyện ước bình yên
Một ngày đôi mắt đen mê hoặc
Cả tháng dòng tim đỏ hẫng chìm
Bỗng chốc nàng lên ngôi chúa tể
Suốt đời tôi xuống chốn bùn đen
Vì chưng đã trót quên hình Chúa
Đức Mẹ giờ mang bóng dáng em!
Và đây là đề tài nude hót và rất @
BẤT NGỜ
Thật bất ngờ khi chợt thấy em
Khoe mình giữa suối nước thân quen
Anh thành Từ Thức đang mơ mộng
Em hóa Nàng Tiên đã hẹn duyên
Ốc đảo hồng tươi như trái cấm
Đào nguyên xanh ngắt tựa lâm tuyền
Anh hư chỉ muốn làm ma quỉ
Để xiết ghì nhau thỏa khát thèm!
Hoặc như bài:
GHEN
Nhà thơ đứng lạnh đợi bên thềm
Muốn được cùng ai nhóm lửa lên
Láo xược trăng len nhòm ngó thử
A dua gió thổi hất tung rèm
Tiên nương say ngủ nào đâu biết
Bồng đảo mơ màng vẫn lộ thiên
"Hen" quá thi nhân liều động cửa
Ngờ đâu "cún" đợp mấy răng liền!!
Tình cảm tuổi teen hoàn toàn có thể dùng Đường thi diễn tả:
ĐÂU RỒI HOA TÍM
Bằng lăng héo lá trước hè nhà
Tím ấy theo cùng suốt tuổi hoa
Bão đã khùng điên lay bật rễ
Người còn xao nhãng chẳng nhìn qua
Mình em ứa lệ nhìn cây chết
Lũ bạn cười trêu mải thét la
Cúi lượm thơ ngây mang sắc tím
Ép cùng nỗi nhớ tháng năm xa...
Chỉ cần nêu một số ví dụ trên đã có thể chứng minh rằng Đường thi sẽ sống động và có đủ sức mạnh để đi vào lòng người khi không quá gò bó vào từng câu chữ. Nói vậy nhưng cả người khắt khe nhất cũng khó bắt lỗi về niêm luật của những bài Đường thi nói trên, ngoại trừ các tác giả đã dùng một qui định để du di nhưng đã được các bậc Nho gia tiền bối áp dụng từ vài thế kỉ trước đây, đó lànhất tam ngũ bất luận, nhị thập tứ phân minh, có nghĩa là những từ thứ nhất, thứ ba và thứ năm trong một câu thơ bẩy chữ có thể tùy ý dùng thanh bằng hay thanh trắc. Còn những từ thứ hai, thứ bốn và thứ sáu hoàn toàn phải theo đúng qui định về luật bằng trắc của Đường thi.
Người mới học làm thơ luật Đường thường chỉ biết là phải chọn từ để đối (càng chan chát càng tốt) cho các cặp câu 3&4 và 5&6, cố gắng sao cho danh từ đối bằng danh từ, động hoặc tính từ thì phải đối bằng động hoặc tính từ. Đây là một việc khó nên người làm thơ còn chưa cao tay thường rơi vào trường hợp khi đặt được những câu như vậy, bài thơ sẽ trở nên khô như ngói vừa ra lò, hoặc chẳng còn giữ được ý hay tứ gì đặc biệt. Thực ra còn khá nhiều kiểu đối như phép đối Lưu thủy, Khoan đối, Chỉnh đối, Tá tự đối, Cú trung đối... mới nghe tưởng là khó nhưng với người yêu thơ thực sự lại trở thành tên lửa tầm xa hoặc vũ khí laze, chỉ khẽ bấm nút là Nàng Thơ phải thả hồn vào bài thơ của mình ngay.
Quay lại hai câu:
Tiên nương say ngủ nào đâu biết
Bồng đảo mơ màng vẫn lộ thiên (bài GHEN)
Hoặc hai câu 3&4 của bài LỐI CŨ dưới đây:
Lối cũ ngày xưa mình díu dan
Giờ đây cỏ lạ mọc xen đan
Còn không giữa cát cây đàn ấy
Hay nát vùi trong bụi gió ngàn
Tim vỡ, cầm bung theo nhát đập
Lòng sầu, hóa thạch với thời gian
Nàng còn nhớ tới ta không nhỉ
Vết vẫn còn ghi dấu nát tan.
Dễ dàng nhận ra là tác giả đã dùng phép Lưu thủy đối nên chẳng phải quan tâm gì đến chuyện danh từ đối danh từ, động từ đối động từ mà vẫn giữ được ý thơ và độ mềm mại cho câu thơ.
Tuy nhiên giá như yêu cầu về đối này thoáng hơn một tí (có nghĩa là được phép lấn rào một chút) thì nhiều bài thơ sẽ hay hơn.
Ví dụ hai câu 5&6 trong bài Hạ Long mà được chấp nhận để giữ theo nguyên tác ban đầu là:
Cát ước vào tim trai hóa ngọc
Ta mơ hòa gió động mi bay
Thì ý thơ trọn vẹn và hình ảnh cũng hay hơn, ý nghĩa hơn.
Viết đến đây đã dài nên không dám làm mệt đầu người có lòng ghé mắt đọc bài này hơn nữa. Chỉ muốn bày tỏ rằng nên chăng ở một nơi nào đó hoặc tổ chức nào đó (có thể là Câu Lạc Bộ thơ Đường Việt Nam cùng với Website THODUONGDATVIET) đứng ra tổ chức một nhóm tác giả viết"Đường thi thời @" để có thể bạo gan tìm những cách tân cần thiết với hi vọng sẽ trình làng được một số bài Đường thi "hay và dễ làm", để càng ngày càng có nhiều người (kể cả tuổi teen) tham gia vào sân chơi thơ Đường luật, ngõ hầu lưu lại cho hậu thế một di sản văn hóa xứng đáng với tầm vóc và thời đại của người Việt chúng ta.
Tất nhiên sau đó còn phải rửa tai lắng nghe thẩm định của độc giả cũng như sự mòn xói của thời gian ra sao.
Ngọc Châu
(Hội Nhà văn Hải Phòng)
Ghi chú: Do còn ít thời gian để tìm và lựa chọn nên những bài Đường thi sử dụng trên đều dùng bài của tác giả viết ra, ngoại trừ ba bài của bạn bè, có ghi rõ tên tác giả ở dưới mỗi bài)