Đây là nhà thơ có bạn nhiều đọc tại Boston ở Mỹ và Việt Nam. Tôi gặp anh đã lâu sau mỗi lần anh về thăm Hội Nhà văn Việt Nam. Nhưng phải có dịp sang Mỹ, đoàn nhà văn ở tại nhà anh, tôi mới thấy rất rõ sự dịu dàng trong sự mãnh liệt của thơ cũng như con người Nguyễn Bá Chung. Anh sống lâu năm ở Mỹ, từ khi còn là học sinh phổ thông đến khi học đại học và ra công tác ngay trong lòng nước Mỹ. Đó là sự đánh đổi bằng máu và ước mắt, bằng cả ý trí lẫn trái tim để Nguyễn Bá Chung đứng vững trong trung tâm Wiliam joiner của trường Đại học Massachusetts . Anh nguyện làm cầu nối giữa Việt Nam và Mỹ qua giới thiệu Văn học hai nước để cùng bước sang trang Bình thường hóa Việt- Mỹ, đi đến xóa bỏ cấm vận đó là công việc mà anh và bạn bè cùng chí hướng đã dày công làm. Thơ đã làm nên tên tuổi Nguyễn Bá Chung với 3 tập thơ: Mưa nguồn (1996, NXB Văn nghệ TP Hồ Chí Minh); Ngõ Hạnh (in 1997, NXB Văn hóa-Thông tin); Tuổi ngàn năm Đến tuổi sơ sinh, (NXB Hội Nhà văn 1999). Là một nhà giáo đã hơn hai mươi năm làm việc trong Trung tâm William Joiner của trường Đại học danh giá Massachusetts tại Boston nằm trong bang Massachusetts ( Mỹ). Chúng ta nhìn lại tác giả Nguyễn Bá Chung bằng thơ ca và công việc anh đã làm. Những năm thiếu thời ở miền Nam, anh được học bổng sang Mỹ học, hết hạn học bổng, anh phải trở về Việt Nam. Bằng học lực chính của mình, Nguyễn Bá Chung được học bổng và đi học tiếp. Những năm học đại học, khi mà chiến tranh Việt Nam bước sang chiến tranh Cục bộ. Những người lính Mỹ bỏ quê hương gia đình sang bắn giết và tàn phá đất nước Việt Nam . Lớp sinh viên, học sinh, và những người lính Mỹ trở về, chính họ thấy cuộc chiến tranh ở Việt Nam thật là phi lý. Nguyễn Bá Chung cùng nằm trong dòng sinh viên đi từ Boston lên Washington biểu tình chống chiến tranh Việt Nam. Chính những năm tháng đấu tranh đó đã hình thành tính cách mềm dẻo trong cư xử, nhưng quyết liệt trong hành động của Nguyễn Bá Chung. Sau này anh về Trung tâm Joiner cùng với Kevin Bowen (Trung tâm đứng tên giáo sư William Joiner, cựu chiến binh Mỹ, người da đen từng phục vụ ở Okinawa- Nhật Bản, ông mất năm 1981). Họ là cặp bạn làm việc ăn ý trong các mục tiêu: Xây dựng những giáo trình liên quan đến chiến tranh Việt Nam và tại Trung tâm Joiner “ Nghiên cứu Chiến tranh và Hậu quả của Chiến tranh”. Cả hai cùng thống nhất trong việc chọn dịch và in những tác phẩm Việt Nam tại Mỹ. Trung tâm Joiner có những hoạt động mang tính đặc thù riêng như mở những lớp sáng tác Văn, Thơ, Dịch cho các cựu chiến binh Mỹ đã từng sang Việt Nam. Chính vì lẽ đó, nên có nhiều cựu chiến binh của Việt Nam Cộng hòa không bằng lòng. Ngay từ những năm đầu 1990, một số nhà văn, nhà nghiên cứu của Việt Nam sang Mỹ thăm Trung tâm Joiner. Các cựu chiến binh Sài Gòn ở Boston đứng ra biểu tình, kiện Trung tâm và một số anh em trong đó có Nguyễn Bá Chung. Giữa lúc đó anh chuẩn bị xây dựng gia đình, bên nhà gái, anh em thì im lặng, cha mẹ thì phản đối, sợ con gái mình phải đưa cơm tù cho người dính đến chính trị. Tuy vậy dám cưới vẫn diễn ra, có chăng là đề phòng những người không thân thiện dễ đến phá. Sau đám cưới là phiên tòa xét xử. Những người bị kiện trong Trung tâm Joiner vô can, vì họ kiện Trung tâm, kiện nhà trường. Trong luật Liên bang cá nhân khi kiện trường Đại học Massachusetts là vô nghĩa. Nhìn lại những năm tháng hoạt động trong Trung tâm Joiner, Nguyễn Bá Chung đã phát biểu trong dịp kỷ niệm 25 năm của Trung tâm William Joiner “Nhìn lại hặng đường 25 năm vừa qua, tôi nghĩ là Trung tâm Joiner đã có một đóng góp rất lớn cho sự hòa giải giữa hai dân tộc Việt Mỹ, nhất là trong suốt những năm cấm vận ngặt nghèo từ 1975 tới 1994. Cái lớn của sự đóng góp đó không phải do tài chánh, do quyền lực, mà là cái lớn ở tấm lòng. Chính vì ở tấm lòng nên mới có thể hòa giải, mới có thể có những tình bạn chân thực giữa những người Việt và người Mỹ. Và từ tấm lòng đó mới có thể đi đến thơ văn. Với tấm lòng đó làm cơ sở, tôi có thể yên tâm nhìn tới phía trước.” Trong hơn hai mươi năm, Trung tâm đã đón hơn một trăm nhà văn Việt Nam. Năm đầu , các nhà văn sang còn ở tạm nhà Kevin Bowen. Những năm sau, có đoàn nhà văn Việt Nam sang làm việc tạiTrung tâm Joiner thì chuyển sang nhà Nguyễn Bá Chung để ở . Hơn một trăm nhà văn, hơn một trăm tính cách, nhưng anh vẫn ân cần lo giúp. Ngoài Nguyễn Bá Chung, phải kể đến người vợ của anh cũng phải yêu Việt Nam, thông cảm và hết lòng với công việc của anh, để ngày ngày cơm nước chợ búa, nấu ăn cho hơn một trăm nhà văn suốt bao năm qua. Vất vả vậy mà chị vẫn luôn luôn cười vui. Có lần tôi nói với anh Nguyễn Bá Chung: Anh có một người vợ rất thương chồng nên sẵn sàng giúp đỡ các nhà văn Việt Nam, đã là nhà văn trăm người trăm tính. Anh cười và nói: Tôi rất biết nhà tôi vất vả cùng anh em mình, nhưng được cái lúc nào cô ấy cũng vui, làm tôi càng vui khi được gặp gỡ anh em mình

Những ngày ở Mỹ, tôi có dịp đọc hết hết những tập thơ của anh một cách cặn kẽ, có nhiều câu chữ hay, mới, rất Việt Nam

Thời tuổi dại mưa nguồn thao thức ngủ

Cây ngô đồng rũ bóng lặng ngoài hiên

Đời hư thực tôi tắm bờ nước lũ

Sóng phù sa chưa vỡ hết ưu phiền

…Thị Vải, Thị Vải

kỳ quan – những con người lặng lẽ

Sóng âm thầm

vỗ vào đất khô

vào đá

vào suối

vào mạch nước nguồn

( Núi Thị Vải)

Trở lại Việt Nam, nhà thơ muốn tìm về cái hiện tại của Thị Vải và cái dáng xưa

Chỉ thấy trong lòng mình

một mái chùa cong

một sắc nâu vàng

giữ

nắng.

Đục bến chèo buông bọt trắng ngần

Chiếc lán ngược dòng xuôi lịch sử

Luy Lâu, Khương Hội đã bao xuân?

(Đi chùa Hương)

Mỗi nơi anh đi qua là ghi lại những giai tầng văn hóa ngàn xưa của dân tộc.“Tôi đi khắp ba miền đất nước(Núi Thị Vải)”. Tác giả càng đi càng thấy những nét đẹp ẩn sâu mà lấp lánh trong mỗi địa danh, trên mỗi con đường. Điều đó cũng không phải dễ với mỗi người, vì phải rất yêu quê hương mình, yêu Việt Nam, anh mới dày công tìm hiểu từng địa danh, từng dòng sông ngọn núi của Việt Nam đã in dấu ấn đấu tranh với ngoại xâm để sinh tồn.

Ta nhớ mãi một mùa đông lãng đãng

Sương mù giăng giăng mờ ánh mặt trời

Cây cỏ lạnh ngàn thu xao xác đứng

Nghe như tiếng gọi tự nơi nào

Khuôn mặt ngàn xưa đâu đã bóng

Về thôi – gió lạnh đã lên cao.

(Mùa Đông Xứ Lạ).

Bên cạnh đó là những câu thơ ngang dọc của tuổi trẻ

Vung tay kiếm bạc giang hồ

Lơ thơ trời đổ đã mờ nhân gian

Giấc mơ tuổi nhỏ vạch ngang lung trời

Xin về củi mục cô thôn

Xin về với chút rượu say

Của dòng lịch sử, của ngày tháng không

Chuyện đời người như chuyện một dòng sông

Nước cuốn theo bao cát bụi hồng

Chỉ dòng sông là tham lam giữ lại

Những muộn phiền phế thải của thời gian

Những phế thải đó trở thành thơ, thành ngọc

Thành mộng lớn, mộng con

Như những hạt cơm chưa chín

Một nửa xin đế hé cho lá rừng

Và mỗi khi buồn chỉ buồn một độ

Một độ còn đưa đón những dòng sông.

(Những Dòng Sông)

Tôi có thêm một đánh giá táo bạo rằng thơ của Nguyễn Bá Chung có những nét rất giống tính nhân văn và lạc quan cùng sự tinh tế trong thơ của nữ sỹ Emily Dickin son (1830-1886) bà sống ở thế kỷ 19 tại Mỹ. Các nhà thơ ở mọi thời đại, ở khắp mọi nơi có những mẫu số chung. Khi nói tới tình yêu Emily coi tình yêu như

Ta chăm chút tình yêu giống như áo quần

Và sau đó ta đem cất vào tủ

Cho đến một khi trở thành đồ cổ

Thì ta lấy ra từ đó và mang.

Nên mới hiểu nỗi đau sâu hơn nữa

Vết cô đơn không thể lấp bằng người

Đời có gì quả thật là lận đận

Tim tan tành rồi tim lại loi ngoi

Nên vẫn nhớ ơn người mãi mãi

Một cái gì là lạ đã khơi lên

Dù trần gian sướng khổ ưu phiền

Xin nhận đủ - với muôn vàn cảm tạ.

(Tự Tình)

Ta chợt hiểu tình yêu là thế đó

Nửa hình hài đâu gói được thiên thu

Trong giây phút tưởng như là gặp gỡ

Em nửa thiên đường, ta nửa phù du.

Hãy yêu ngày tới dù quá mệt kiếp người

Bao triệu người chưa một niềm vui

Hãy để vết thương nằm yên, ngủ yên

Trên đỉnh gió vùi

Trên những triền đồi cô đơn lộng gió

Đã mãi mãi vắng bóng người

Của trăm ngàn cô phụ lúc đêm về

Để hiểu được nỗi câm lặng

Những nhọc nhằn của những chiều quê

(Chim Cuối Mùa ( Mưa ngàn (NXB Văn nghệ, tp HCM, 1996)

Lòng thành còn một chút này

Hay là giữ để làm tin

Phòng khi thiên hạ giầu sang ăn mày.

Người nay mộng nghĩ mình không

Đi khắp thế gian đánh thức thiên hạ

Mộng như mình.

(Xưa nay (Tuổi ngàn năm Từ buổi sơ sinh, NXB Hội Nhà văn, 1999)

Giá mà tôi ngăn được một trái tim tan vỡ

Thì tôi sẽ sống trên đời này chẳng hoài công

Giá tôi làm dịu được nỗi đau của cuộc đời ai đó

Hay hàn gắn được cho ai dù một vết thương lòng

Hoặc giá tôi giúp được cho một chú chim non

Tìm được đường để quay trở về lại tổ

Thì tôi sẽ sống trên đời này chẳng hoài công.

Hãy biến tiếng nấc thành tiếng cười

Trên những triền đồi cô đơn lộng gió

Đã mãi mãi vắng bóng người

(Chim cuối mùa)

Nửa đời mới biết công danh hảo

Giầy cỏ, gươm cùn đến trắng tay

Bài thơ này có tính lộng trào về thế sự, nhưng sâu cay trong tâm trí. Cạnh đó có sự lạc quan của người trí thức dẫu chẳng có gì, còn gì, có cho không cũng bằng lòng. Một sự đồng cảm của Nguyễn Bá Chung với nhà thơ Nguyễn Bính, dẫu thơ ông tài vậy vẫn phải:

Thơ viết cho mình không bán được

Xa nhà nghìn lệ bóng ai trông

Nghìn lậy người ơi gởi tấc lòng

Thơ viết cho mình không bán được

Giao thời mấy kẻ qúy văn chương

Người ta đi kiếm giầu sang cả

Những tấm lòng sang phải khốn cùng

Chốn chửa trú mà đã phải đi

Tình chưa tròn tuổi đã qua thì

Người về bên ấy sao mà lạnh

Nhưng lạnh sao bằng kẻ trốn đi

Lạnh để thơ tràn thiên cổ tâm

Thơ tràn tâm sự lạnh ngàn năm

Lời thơ gói hết tình nhân lọai

Nên giữa chợ đời – đứng chơ vơ

Chén rượu tha hương, đắng mãi giờ

Thà cứ ở đây ngồi giữa chợ

Uống say mà gọi suốt đời – Thơ!

(*) Những chữ viết nghiêng: thơ Nguyễn Bính

Thơ Nguyễn Bá Chung có sự kế thừa thơ nhân loại, nhưng thơ anh mang bản sắc rất Việt Nam trong từng tứ thơ, phong cảnh, cuộc đời. Sự thể hiện rõ nhất đó là những khát khao của thi sỹ về một cuộc sống nhân vă

n anh muốn dành cho những số phận cô đơn, muốn đền đáp bằng tấm lòng trung hậu

Hãy nâng niu những hạt nước mắt

Của trăm ngàn cô phụ lúc đêm về

(Chim cuối mùa).