“Cái quần lót của bà ấy cũng rất kỳ dị. Không ít kẻ tò mò rủ nhau đi xem . Bà cũng chả ngại ngần chỉ cho cô bé: “Quần em bé (bà dùng từ rất mĩ miều) cứ rách đũng mà vứt đi đi thì lấy đâu cho xuể. Cái đũng nào rách cô thay bằng cái đũng khác, chỉ mất một mảnh vải bằng bàn tay, đấy cái quần của cô đây này, cô đã thay tất cả 12 lần đũng rồi đó, mặc vào vẫn tốt chỉ có điều cái cục nối bị to quá khi nằm hơi bị cộm”. 

Bàn về Cẩm cù không thể bỏ qua những nhân vật khác thường, đó là những người hàng xóm của cô bé, và dù ít hay nhiều, họ cũng liên quan quan đến cái nhà vệ sinh công cộng đó. Đầu tiên phải kể đến “bà Nhanh, bà Vội”. Tên thật của bà là Hạ Hoa Long. Bà vốn là con gái Hà Nội, xuất thân cao quý, được ăn học đường hoàng, có thể đọc được sách báo tiếng Anh. Thế nhưng giờ người ta chỉ thấy một người đàn bà lôi thôi, tất bật, ngày ngày hầu hạ ông chồng và ba thằng con trai. Lúc nào cũng thấy bà hét lên: “Tên tao là Nhanh, tên tao là Vội, ăn đi tọng đi”. Tuy vậy, so với đám đàn bà trong khu tập thể bà vẫn thể hiện là người cực kỳ hiểu biết, có thể giảng được tất cả các loại bài tập cho cô bé. Ngoài ra, còn cả những bài học khác thường về “sự thích nghi hoàn cảnh”. Một hôm trời nắng to bà bê một chồng báo tiếng Anh ra phơi. Bà giải thích với cô bé: “Cháu biết vì sao nhà cô không có mùi nước tiểu của trẻ em không? Vì những tờ báo này đấy. Cô lót xuống giường để chúng đái vào đấy rồi cô mang ra phơi, khô đi cô lại dùng. Cháu biết không chồng báo này cô dùng từ thời em Tú (là đưa con đầu của cô) đến tận em thứ ba này mà không hỏng đâu đấy. Đúng là của bền tại người.” Cái quần lót của bà ấy cũng rất kỳ dị. Không ít kẻ tò mò rủ nhau đi xem . Bà cũng chả ngại ngần chỉ cho cô bé: “Quần em bé (bà dùng từ rất mĩ miều) cứ rách đũng mà vứt đi đi thì lấy đâu cho xuể. Cái đũng nào rách cô thay bằng cái đũng khác, chỉ mất một mảnh vải bằng bàn tay, đấy cái quần của cô đây này, cô đã thay tất cả 12 lần đũng rồi đó, mặc vào vẫn tốt chỉ có điều cái cục nối bị to quá khi nằm hơi bị cộm. Chồng của bà Nhanh bà Vội là bác sĩ gây mê duy nhất của bệnh viện nên hay được mời ăn cỗ. Cỗ tàn là ông xin chủ nhà một tờ giấy để “gói ít xương về cho chó”. Thế là chủ nhà buộc phải sốt sắng gói xôi, gói thịt cho ông mang về. Khi cô bé hỏi bà về chuyện này thì bà lại đưa ra một bài học khác : “Đấy là một sự thích ứng hoàn cảnh hơi thái quá. Nói nặng lên đó là một sự sỉ nhục. Tuy nhiên nếu không ăn lại phạm một tội nặng.”

“Bà Nhanh, bà Vội” không chỉ là một người “thích ứng hoàn cảnh hơi thái quá”, lối sống thực dụng, tiết kiệm triệt để không làm mất đi ở bà những linh cảm khác thường. Khi những hộ dân trong khu tập thể tìm cách chặt cây bàng lưu niên để cơi nới diện tích làm nhà vệ sinh riêng bà đã phản đối quyết liệt. “Cây bàng này là thiêng lắm, ai động vào nó là đổi mạng đấy”. Nước mắt bà chảy dài nhưng họ vẫn đốn hạ. Và ngay sau đó dịch sốt xuất huyết ập đến cướp đi sinh mạng của một đứa trẻ trong khu. Một lần khác, khi ông chồng vứt một bọc chìa khóa bà nhặt nhạnh được trong nhiều năm xuống một cái hồ. “Bà Nhanh, bà Vội” đã vô cùng lo lắng. Bà van xin ông chồng vớt bọc chìa khóa ấy về vì bà cho rằng cái hồ đó là huyệt rồng, ném bọc chìa khóa xuống đấy thì coi như “ yểm cả cái thị xã này rồi”. Bà than thở với cô hàng xóm bé nhỏ: “Cô đã nhìn thấy trước cái cảnh suy tàn của cái thị xã xinh đẹp này”. Không lâu sau, vụ tham nhũng ở nhà máy dệt lớn nhất nước bị phanh phui. Nhà máy buộc phải ngừng hoạt động, hàng vạn công nhân lâm vào cảnh thất nghiệp, thị xã vốn sầm uất là vậy giờ xơ xác, tiêu điều. Kết thúc truyện, chúng ta lại gặp nhân vật này. Cô bé hàng xóm năm xưa giờ đã trở thành cô giáo về thăm lại nhà. Cô bất ngờ gặp lại “bà Nhanh, bà Vội”. Bà khoe cô một giàn hoa cẩm cù đẹp tuyệt vời do chính tay bà trồng. “Có một đấng thần linh nói với cô rằng, khi giàn hoa cẩm cù của cô nở được một trăm bông thì cái thị xã xinh đẹp này được cứu rỗi ”. Lời nói cuối cùng của nhân vật khác thường này kể như cũng là một kết thúc có hậu, nó khiến Cẩm Cù không chỉ dừng ở một tác phẩm trào lộng thông thường. Nó cho thấy thế tục hỗn mang và khủng khiếp, nhưng đâu đó vẫn còn lại nhưng giá trị nhân bản không thể phủ nhận. Cụ thể hơn nữa, thân xác của con người phàm tục nhưng đôi khi lại chứa đựng những cảm giác siêu linh thật phi thường.

Nhà văn Y Ban - Ảnh: baodatviet.vn

Trong Cẩm cù, còn một nhân vật khác thường nữa. Đó là ông Tốn, bác sĩ chuyên khoa thần kinh. Ông này bẩn một cách đáng sợ. Khi đi vệ sinh thường đi chân đất nếu ai đó thắc mắc thì trả lời rất ngang: “Bẩn là bẩn thế nào? Tôi đi chân đất để nhớ phải rửa chân sạch trước khi bước vào nhà. Chứ các người đi dép tiếng là sạch sẽ cứ thế mà tha cả vào nhà” hay “Hôm trước tôi ngồi có mấy phút mà dòi bò lên trắng dép rồi tha về nhà. Lại cứ tưởng sạch”. Tuy ở bẩn nhưng ông Tốn lại tốt bụng, cả khu chỉ mỗi ông cho trẻ con hàng xóm vào xem ti vi nhờ. Có điều khi cả lũ trẻ con đang nghếch mặt xem ti vi thì ông lại có khoái cảm cậy bựa răng rồi búng. Trúng mũi đứa nào thì coi như “tắt luôn ước muốn đi xem vô tuyến.” Bản thân “tôi”, người kể chuyện cũng là một nhân vật khác thường. “Ngoài cái việc tôi có cảm xúc và hay nhớ những chuyện về phân thì tôi còn rất sợ thần thánh và đấng siêu nhân không nhìn thấy”. Trong có ba dòng ngắn ngủi mà nhân vật nhảy thoăn thoắt từ “có cảm xúc” rồi “nhớ những chuyện về phân rồi lại “rất sợ thánh thần và đấng siêu nhân không nhìn thấy. Hay “Tôi đã răn mình sống thật tốt. Nhưng từ trong đầu tôi hay có những ý nghĩ quái gở.”  

Có thể nói trong Cẩm cù Y Ban có ý thức đặt cái thanh bên cạnh cái tục, thậm chí đồng hiện. Thủ pháp này làm nên giọng điệu trào lộng khiến cho hành trình đến tận cùng thế tục trong Cẩm cù không vượt quá sức chịu đựng của độc giả. Chẳng hạn ngay sau khi ca ngợi vẻ đẹp và hương thơm đầy quyến rũ của hoa hồng, nhân vật chính liền nói ngay lý do đầy khiếm nhã khiến hoa hồng lại tuyệt vời đến vậy: “Loài hoa là biểu tượng cho tình yêu lãng mạn nhất, đẹp nhất là loài hoa thích phân bắc. Một bác nông dân đã kể với tôi rằng: muốn hoa hồng to và đẹp, tươi mơn mởn, thơm hương, nở đúng vụ thì phải cho anh này ăn phân người. Loài hoa cẩm cù trong tác phẩm này cũng có số phận tương tự. “Đẹp, đẹp đến mê hồn. Tôi chưa khi nào nhìn thấy giàn hoa cẩm cù đẹp như vây. Giàn hoa to bằng cái nong, xanh rờn. Và hoa, những bông hoa to bằng cái đĩa tây, phơn phớt trắng, phơn phớt hồng, phơn phớt xanh, phơn phớt vàng, cứ rung rinh rung rinh… Giàn hoa đẹp đến độ tôi không ồ à được câu nào mà cứ lặng người đi ngắm rồi bỗng thấy nước mắt tràn mi”. Thế nhưng liền sau đây “bà Nhanh, bà Vội” đã tiết lộ. “Cái đẹp cũng phải có cái giá của nó” vì muốn hoa đẹp như vậy phải đốt giấy đi vệ sinh ở nhà vệ sinh công cộng rồi trộn với nước, sau đó đổ vào gốc. Chính nhân vật “bà Nhanh, bà Vội” nhiều năm trước cũng thường ban cho cô bé hàng xóm những lời khuyên từ “trời cao” hạ ngay xuống “đất dày”. “Trên trời tất nhiên là có mặt trời mặt trăng, mây trắng, mây xanh, các vì sao, tán cây xanh và thỉnh thoảng là một chú chim. Với mắt thường cháu không thể phát hiện ra được điều gì hay ho ở trên trời được đâu. Mà đôi khi mải nhìn trời, nhìn sự cao siêu cháu sẽ sa xuống hố. Cháu hãy nhìn xuống đất ấy. Ở mặt đất có nhiều thứ. Chí ít là cái kim, hoặc cái kim băng, hoặc dây chun…nếu cháu có số bắt được của, thì cháu sẽ bắt được tiền, được vàng. Dù không bao giờ bắt được thứ gì thì cháu cũng không bao giờ bị sa xuống hố cả.”  

Chập chờn giữa hai mảng sáng tối trong Cẩm cù không chỉ có con người, ngay cả con mèo của cô bé cũng thật khác thường. Mẹ của cô bé là nữ hộ sinh. Vì cuộc sống quá thiếu thốn nên bà và nhiều đồng nghiệp thường lấy nhau thai của những sản phụ khỏe mạnh về chế biến và gọi đó là “thịt bò đặc biệt”. Thế rồi một hôm con mèo chuyên ăn vụng của cô bé đã cắp về một miếng thịt nom rất lạ còn dính đầy máu. Mẹ cô trách con mèo: “Con mèo này lại đi cắp rau bà đẻ của nhà nào rồi”. Việc nhìn thấy món thịt bò đặc biệt khi chưa chế biến đã khiến co bé khiếp vía và từ đó không chịu ăn nó nữa. Vậy là con mèo đã làm cô bé sợ món ăn bổ dưỡng đó. Nhưng bù lại nó hay tha nhiều đồ ăn ngon miệng cho cô chủ đang đói bụng. Nào là cá chép, nào là thịt thăn. Thấy cô chủ thích thú nó lại càng ra sức công về nhiều hơn. Khi con mèo tha miếng nhau thai về, bạn đọc sẽ thấy có vẻ gì ma quỷ ở con vật này, thế nhưng khi nó tha đồ ăn về cho chủ thì con mèo ngay lập tức đóng vai trò “hành hiệp trượng nghĩa”. Chỉ loanh quanh tả chuyện con mèo mà tác giả đã tạo ra được những trang viết cuốn hút và ấn tượng.

Vấn đề “thanh, tục song hành” trong Cẩm cù còn thể hiện ở giọng kể và những chi tiết được kể lại. Tác phẩm này đầy ắp những chi tiết “nổi gai ốc” nhưng giọng kể lại là giọng văn tự truyện giản dị, mạch lạc và trong sáng. Trong Cẩm cù dày dặc những trang viết mô tả rất khách quan, gần như không biểu cảm. Viết về một giai đoạn bao cấp nghèo khó, nhếch nhác nhưng tuyệt nhiên công có sự phẫn nộ hay lên án. Có chăng chỉ là sự trào lộng đủ để độc giả thỉnh thoảng bật cười. Y Ban không phải là một nhà văn có giọng điệu kể chuyện đặc biệt. Nhưng những chi tiết đặc biệt thì nhiều vô kể. Và quan trọng hơn cả là tác giả không bao giờ cố gắng nhồi nhét những tư tưởng hay triết lý nhân sinh sống sượng rồi cố gắng minh họa chúng. Y Ban chỉ bày ra trong tác phẩm của mình rất nhiều những tình huống thật trái khoáy, thật trớ trêu thậm chí kỳ quặc và nhường lại quyền phán xét cho độc giả của mình. Có lẽ chính vì vậy tác phẩm của chị hiện đại hơn rất nhiều cây bút cùng thế hệ.  

Trở lại vấn đề cái thanh và cái tục trong Cẩm Cù. Cái thanh luôn bị cái tục lấn át, thậm chí đánh bạt. Xét cho cùng, thân xác con người gần như bộ phận nào cũng gợi đến sự phàm tục. Linh hồn vươn được tới đâu thì vươn, nhưng chắc chắn không bao giờ thoát khỏi xác phàm. Hồn ông Trương ba nho nhã, liêm khiết là thế rút cục có điều khiển được cái xác phàm phu, tục tử của anh hàng thịt kia đâu. Vấn đề ở đây chính là cái nhìn trào lộng tác giả trước sự lấn án của cái tục. Thế tục rốt cục vẫn là thế tục. Mọi nỗ lực làm trong lại cõi nhân gian hỗn độn này là vô ích. Nhưng vấn đề không chỉ dừng lại ở đây. Đọc Cẩm cù chúng ta buộc phải ghi nhân tính lạc quan và hướng thiện ẩn sau từng trang viết. Có lẽ đối với đối với Y Ban, khi ý thức được về sự phàm tục cũng là lúc con người đặt được một bước chân chắc nịch trên con đường chế ngự nó, ít ra là sự phàm tục của bản thân mình. 

Tài liệu tham khảo

1. Truyện Cẩm cù, tập truyện vừa Thần cây đa và tôi,Y Ban, Nhà xuất bản Hội nhà văn, 2005.
2. Chuyện ôngMóng, Nguyễn Huy Thiệp, Tiền phong Chủ nhật số 53.
3. Ghi chú về Jorge Luis Borges, Hoàng Ngọc Hiến, Tạp chí Hữu