Chuyện kể của một người bạn
Cuối năm ấy tôi sang Đan Mạch thăm con và tình cờ quen bác sĩ Chen, một nghiên cứu sinh Trung Quốc bạn của con tôi. Chen rủ tôi tối tối đi tắm tại bể bơi nước nóng của khu phố, mở cửa miễn phí suốt năm cho tất cả mọi người, nhưng mỗi tuần anh nghỉ bơi 3 buổi vì phải đi học tiếng Đan Mạch. Anh ngữ là ngôn ngữ chính thức thứ hai của xứ này, Chen tất nhiên giỏi tiếng Anh rồi, cớ sao lại học thêm tiếng của một dân tộc chỉ có 5 triệu người? Anh tâm sự: Sang năm tôi sẽ đón vợ con sang đây định cư. Muốn vậy phải biết tiếng Đan Mạch. Xã hội nước này vô cùng dễ thở, tự do, dân chủ và đặc biệt là cực kỳ trong sạch không có thói giả dối mà tôi căm ghét đến xương tủy. Đây mới đích thực là chủ nghĩa xã hội, là nơi đáng sống hết đời!
Tôi vô cùng sững sờ trước quyết định rời bỏ tổ quốc dễ dàng như thế của Chen. Phải chăng tôi yêu nước mình hơn, đất nước tôi đáng yêu hơn, hay là xã hội của Chen ngột ngạt và không trong sạch? Chen nói có gì ghê gớm đâu, anh chỉ là một trong những đồng bào mình sẽ tiếp tục gia nhập đội quân 60 triệu người Hoa định cư ở ngoài nước thôi. Đội quân ấy có không ít người thành đạt, trở thành nghị sĩ, Thống đốc bang, Bộ trưởng, tương lai có thể làm Tổng thống Mỹ nữa kia. Một số người còn đoạt giải Nobel, giải Fields, trong khi hơn tỷ đồng bào Chen chưa ai nhận vinh dự ấy...
Tôi ở Đan Mạch có mấy tuần nhưng cũng đủ thấy xã hội này vô cùng yên bình, quy củ, văn minh, hạnh phúc. Nhà nước lo cho dân từ khi còn trong bụng mẹ cho tới khi xuống mồ. Dân ai cũng tốt bụng, tôn trọng luật pháp; bói không ra cảnh sát nhưng khi có tai nạn giao thông thì họ như từ trên trời rơi xuống. Ngoài đường rất sẵn nhà vệ sinh công cộng, miễn phí, sạch như lau như li, trang bị máy xấy tay và ê hề giấy vệ sinh. Bảng giờ xe buýt chính xác tới từng phút; đúng giờ phút ấy ra bến là bảo đảm có xe. Thư viện thành phố cho tất cả mọi người mượn sách về nhà, tối đa 8 cuốn, tự lấy sách trên giá rồi đặt sách và thẻ thư viện vào máy soi là xong ...
Văn hóa trong sạch và văn hóa tham nhũng
Sau ngày Tổ chức Minh bạch Quốc tế (TI) công bố Đan Mạch, New Zealand và Singapore là ba quốc gia trong sạch nhất thế giới năm 2010, một chính khách Đan Mạch khi trả lời nhà báo có nói: Truyền thống lịch sử nước chúng tôi không có vấn đề tham nhũng, cho nên chúng tôi căn bản không cần phòng chống tham nhũng. Điều đó bắt rễ từ nền văn hoá Đan Mạch, nền văn hoá ấy không tin vào hối lộ, bóp nặn đục khoét và biển thủ; đời sống dân chủ, mọi người bình đẳng trước pháp luật, chế độ công khai tài sản cá nhân giúp xã hội chúng tôi luôn trong sạch...
Ai cũng biết tham nhũng sợ nhất dân chủ và luật pháp, hai thứ đó hầu như là truyền thống của các dân tộc Bắc Âu nói riêng, phương Tây nói chung; vì vậy họ sẵn có văn hoá trong sạch. Văn hóa cổ Hy Lạp đề xướng dân chủ; văn hoá Ý thời cổ tôn sùng luật pháp, thời Văn nghệ phục hưng đề cao tính người và nhân quyền. Nước dân chủ coi chính quyền là bộ máy do dân bỏ tiền thuê để quản lý xã hội, chính quyền có nhiệm vụ phục vụ dân, làm không tốt thì bị dân thay người khác. Châu Á từ xưa đã thiếu dân chủ và luật pháp. Do không có ý thức làm chủ bản thân và xã hội, người dân coi mọi quyền lợi mình được hưởng là do chính quyền ban cho, họ phải xin mới được; lẽ đương nhiên kẻ đi xin phải biết ơn, kẻ ban phát thì tự cho mình có quyền hưởng sự cảm ơn. Vì thế xã hội hình thành văn hoá tham nhũng. Chế độ phong kiến coi đạo Khổng là hệ tư tưởng nhưng lại hoàn toàn không thực hành “Nhân (thương người) trị” của Khổng Tử. Sự giả dối đó thể hiện ngay trong thời thịnh trị: vua Đường giữ ba nghìn cung nữ, thực chất là nô lệ tình dục chung thân, “Nhân” ở đâu? Vua quan giả dối thì xã hội không thể có văn hoá trong sạch.
Nhưng truyền thống hoặc văn hoá là thứ có thể tạo dựng được. Với 77% dân người Hoa, Singapore ngày xưa có nạn tham nhũng rất nặng, nay là nước trong sạch số 1 trong số 178 nước được xét. Đó là do họ xây dựng được nền văn hoá trong sạch với cơ sở là dân chủ và thượng tôn pháp luật. Trung Quốc cũng toàn người Hoa, lại có chế độ XHCN, thì xếp hạng 79 (Việt Nam thứ 116). Cuộc chiến chống tham nhũng ở đây rất gay go, có cả đổ máu. Một số quan chức bị xử tử, hàng trăm nghìn cán bộ kể cả Ủy viên Bộ chính trị, Phó Chủ tịch Quốc Hội, thứ trưởng Bộ Công an bị khởi tố, bỏ tù vì tham nhũng. Thủ tướng Ôn Gia Bảo mới đây nói tham nhũng là nguy cơ lớn nhất của đảng cầm quyền nước ông, có lẽ vì thế ông hăng hái nhất đòi hỏi thực hành cải cách dân chủ.
Như vậy có thể thấy tham nhũng là một hiện tượng xã hội liên quan tới văn hoá, truyền thống; có văn hoá tham nhũng và văn hoá trong sạch; văn hoá trong sạch thì tham nhũng không có đất phát triển; thực hành dân chủ và thượng tôn pháp luật thì có thể xây dựng được văn hoá trong sạch; ý thức hệ tư bản hay XHCN, kinh tế kế hoạch hay thị trường, nước giàu hay nghèo đều không quyết định vấn đề có tham nhũng hay không.
Khi tham nhũng trở thành lối sống
Ở ta giờ đây đưa hối lộ đã trở thành cách người dân ứng xử với bộ máy công quyền; nhận hối lộ trở thành lối sống của nhiều quan chức. Hối lộ là cách giải quyết nhanh gọn mọi việc cần xin xỏ hoặc việc trái pháp luật; là một luật lệ bất thành văn ai cũng biết và tự giác thi hành coi như lẽ đương nhiên, vì nếu không thì sẽ chẳng làm được gì khi cần nhờ vả quan chức bộ máy công quyền. Nghĩa là người ta tin rằng ai có chức quyền đều muốn bóp nặn đục khoét dân – suy nghĩ vơ đũa cả nắm này làm cho nhiều cán bộ tốt bị mang tiếng lây. Nhưng đúng là ngày càng có nhiều người công khai lạm dụng chức quyền để kiếm lợi, coi như lẽ đương nhiên, ai ngu mới không “ăn”. Số người này có thể lũng đoạn xã hội, ngăn cản công cuộc chống tham nhũng từ trên xuống dưới.
Ngày xưa báo chí ta nói ra ngõ gặp anh hùng. Ngày nay ra ngõ gặp tham nhũng. Xin cho con học trái tuyến, vào trường điểm, trường chuyên; xin việc ở cơ quan xí nghiệp, đặc biệt những ngành béo bở mà không có tiền lót tay thì “hãy đợi đấy”. Trò hối lộ thầy; em bé lớp Một cũng biết vâng lời bố mẹ “phong bì” cho cô giáo. Người ốm vào bệnh viện, thậm chí cấp cứu cũng phải xì tiền ra thì mới được quan tâm. Khi phạm luật giao thông muốn được giảm tiền phạt và nhanh chóng giải quyết thì hãy giúi cho người phạt ít nhất một nửa số tiền lẽ ra phải nộp phạt cho nhà nước. Có tiền lót tay thì thậm chí có thể buôn bán hàng quốc cấm. Các loại bằng cấp, chứng chỉ, từ bằng lái xe tới bằng tốt nghiệp cấp học nào đấy đều có thể mua được. Bỏ tiền chạy chức trở thành phổ biến, chức càng cao thì giá càng cao. Người đưa hối lộ đã nhiều, kẻ săn tìm, vòi vĩnh hối lộ càng lắm. Chùa chiền vốn triệt để chống “Tham, Sân, Si” cũng bày cách kiếm bạc tỷ của thiên hạ, đâu còn là nơi tôn giáo thiêng liêng nữa. Xuất hiện những kẻ lười lao động nương nhờ cửa Phật để kiếm cơm và làm giàu.... 
Tham nhũng đã trở thành một thứ văn hóa trong xã hội. Những đức tính quý giá của dân tộc như chất phác thật thà, đạo đức cần kiệm liêm chính mà Bác Hồ dạy và dầy công xây dựng dần dần bị lùi bước trước thói xấu coi tiền bạc trên hết. Tuy luôn nói phải diệt tham nhũng nhưng chúng ta lại sẵn sàng hối lộ cho bất cứ ai mỗi khi ta cần. Khi đưa hoặc nhận hối lộ chẳng mấy người còn biết xấu hổ như ngày xưa. Giờ đây vàng thau lẫn lộn, người giả của giả, đạo đức giả, chẳng còn biết đâu là giá trị quan của xã hội.
Mới đây Tổ chức Tư vấn Rủi ro Chính trị-Kinh tế (PERC) xếp Việt Nam thứ 3 trong số các nước tham nhũng nhất châu Á-Thái Bình Dương, sau Indonesia và Campuchia. Dù không có PERC hoặc TI thì Quốc Hội ta từ lâu đã coi tham nhũng là quốc nạn. Nhiều vị lãnh đạo, nhất là các vị đã nghỉ hưu, từng lên tiếng mạnh mẽ phê phán tệ nạn này. Nhưng như TI nhận xét,  mức độ tham nhũng của Việt Nam năm nay vẫn như năm trước.
Tham nhũng gây thiệt hại lớn về tài sản quốc gia và tài sản riêng của dân. Có nước ước tính tham nhũng làm thất thoát vài phần trăm GDP. Người nghèo chịu thiệt nhiều nhất, vì không có tiền lót tay nên trong mọi dịch vụ họ đều không được phục vụ đúng yêu cầu, kể cả y tế sức khỏe và giáo dục. Người dân đưa hối lộ thì tự dưng mất không khoản tiền lẽ ra không phải chi. Chỉ một số ít người có chức quyền được lợi từ tham nhũng.
Tham nhũng không chỉ làm dân nghèo nước yếu, mà nguy hiểm nhất là nó làm hỏng toàn bộ hệ thống cán bộ công quyền, làm hỏng nền tảng đạo đức tổ tiên để lại. Có một quy luật: quan càng tham thì dân càng gian, càng “Chí Phèo”; tất cả đều giả dối, nói một đằng, làm một nẻo. Pháp luật mất thiêng, có tiền thì có thể phạm pháp. Thiệt hại về đạo đức tinh thần này vô cùng lớn, hậu quả lâu dài, không thể đánh giá định lượng được. Lịch sử sẽ nói gì thế hệ chúng ta, những người để xảy ra quốc nạn ấy mà không kiên quyết trừ diệt?
Nguy hiểm thứ hai: tham nhũng làm tăng khoảng cách giàu nghèo, tức làm tăng sự mất ổn định của xã hội; dân sẽ mất lòng tin khi thấy bộ máy nhà nước bất lực, không có tiền “bôi trơn” thì không chạy. Vết xe đổ của Liên Xô cũ còn đấy: đảng cầm quyền tự chôn vùi sự nghiệp vĩ đại từng đánh đổi bằng sinh mạng nhiều triệu người. Với hơn 20 triệu đảng viên, lực lượng quân đội, cảnh sát xây dựng trong 70 năm, bộ máy chuyên chính ở Liên Xô hùng mạnh thế mà chỉ sau một đêm là tan rã. Tất cả chỉ vì dân mất lòng tin. Loạt bài Liên Xô sụp đổ đăng trên Nhân Dân điện tử viết rất rõ chuyện này. Nhiều trí thức Trung Quốc cảnh báo chủ nghĩa xã hội ở nước họ đang bị thay thế dần bằng chủ nghĩa tư bản thân quen: một số người lợi dụng quan hệ thân quen chính quyền để thao túng nền kinh tế nhằm kiếm lợi cho mình, gây thiệt hại quyền lợi của đa số nhân dân; xã hội chia làm quần thể yếu thế là đông đảo nhân dân lao động và thiểu số quần thể quyền thế có xu hướng kết bè đảng và nối dõi.
Tham nhũng còn có thể làm mất nước hoặc mất độc lập tự chủ, ít nhất là mất một số lợi ích quốc gia. Kẻ địch thừa biết cách núp bóng các công ty đầu tư vào Việt Nam để mua chuộc cán bộ ta cho họ trúng thầu những dự án có liên quan tới an ninh quốc gia.
Vì sao khó chống tham nhũng?
Nạn tham nhũng rất khó chống, đó là do: Thứ nhất, con người có bản tính tham. Nhà bác học Stephen Hawking nói mã di truyền của chúng ta có chứa các bản năng ích kỷ và xâm lấn (our genetic code "carries selfish and aggressive instincts"). Suy ra vì thế hễ có điều kiện là phần lớn người ta tự nhiên sinh lòng tham muốn chiếm hữu tài sản không phải của mình, trước hết là tài sản công (Bác Hồ từng nói tham ô là ăn cắp của công). Anh tham, tôi tham, mọi người đều tham. Những kẻ phê phán tham nhũng như tôi hoặc bạn khi có chức quyền sẽ vẫn có thể tham nhũng. Người châu Á có tình cảm gia đình rất nặng, lo cho mình lại còn lo cho con cháu, họ hàng, do đó lại càng tham, sắp chết vẫn còn vơ vét.
Thứ hai, người tham nhũng là người có chức quyền (theo định nghĩa, tham nhũng là hành vi lợi dụng chức quyền để kiếm lợi), cho nên họ có quyền lực và thủ đoạn để che đậy, giấu giếm hành vi tham nhũng của mình, thậm chí trù dập người tố cáo họ. Thủ tướng Phan Văn Khải từng nói: Trước khi vụ tham nhũng ở Tamexco lộ diện, chi bộ công ty này năm nào cũng được công nhận là chi bộ trong sạch, vững mạnh. Tại Đại hội Thi đua yêu nước toàn quốc mới đây, các đại biểu điển hình chống tham nhũng nói chỉ cựu chiến binh và người về hưu dám tố cáo tham nhũng, các cấp có thẩm quyền thì để tham nhũng kéo dài.
Có người nói độc đảng thì không diệt được tham nhũng. Singapore tuy theo chế độ đa đảng nhưng thực tế từ năm 1959 tới nay chỉ do một đảng Hành động nhân dân (PAP, hiện chiếm 82/84 ghế trong Quốc hội) cầm quyền lại trong sạch nhất thế giới. Ngoài yếu tố đã nói ở trên, cần thấy lãnh đạo PAP luôn gương mẫu trong sạch và kiên quyết diệt tham nhũng. Nhờ vậy PAP được dân tín nhiệm, dù không ai quy định họ được độc quyền lãnh đạo quốc gia này nhưng PAP “độc đảng” suốt, vì lần bầu cử nào họ cũng đều thắng tuyệt đối các đảng khác. Cũng không phải vì Singapore thi hành chế độ lương cao cho lãnh đạo. Nước này khi mới độc lập (1965) cũng nghèo như ta; sau khi rất giàu mới thi hành chế độ lương cao.
Có người nói kinh tế thị trường sinh ra tham nhũng, thời kinh tế kế hoạch không tham nhũng nặng như bây giờ. Thực ra những nơi kinh tế có tính thị trường mạnh nhất như Singapore, Hong Kong, Mỹ, ... lại ít tham nhũng hơn những nơi kinh tế quốc doanh chủ đạo.
Không kiên quyết chống tham nhũng là chấp nhận tự sát
Muốn phòng chống tham nhũng, trước hết phải thực thi hệ thống quy chế pháp lý hoàn thiện, hiệu quả, ngăn chặn mọi điều kiện dẫn đến tham nhũng, sao cho bất cứ ai dù muốn cũng không thể tham nhũng được. Nhiều nước có kinh nghiệm tốt về mặt này. Thí dụ đã thực hiện luật công khai tài sản riêng của tất cả viên chức công quyền, đồng thời hình thành bộ máy giám sát theo dõi quá trình thay đổi tài sản để tránh tẩu tán tài sản và sớm phát hiện tham nhũng. Mỗi viên chức có một hồ sơ tài sản và thu nhập trong hệ thống máy tính quản lý toàn quốc, bất cứ ai cũng có thể kiểm tra. Mọi khoản tiền chính quyền thu của dân dù nhỏ cũng phải có ghi chép công khai và được giám sát.
Do có hệ thống pháp luật phòng chống tham nhũng hoàn thiện mà phương Tây tuy công nhiên đề cao đồng tiền nhưng lại ít tham nhũng. Luật chống tham nhũng ở nước ngoài (Foreign Corrup Practices Act) của Mỹ nghiêm ngặt tới mức không công ty Mỹ nào dám đưa hối lộ cho quan chức nước ngoài. Cũng vì có luật chặt chẽ mà Chính phủ Nhật thẳng tay khởi tố vụ công ty Nhật PCI đưa hối lộ cho Huỳnh Ngọc Sỹ khi Sỹ đòi “hoa hồng” bằng 15% tổng đầu tư thì mới cho PCI trúng thầu làm dự án Đại lộ Đông Tây TP Hồ Chí Minh.
Nghe nói ở ta đã thực hiện tự kê khai tài sản viên chức, nhưng chưa dám công khai để toàn dân giám sát kê khai ấy có đúng không, như vậy kê khai có tác dụng gì? Có lẽ đó là do sức ép của đông đảo các viên chức “có vấn đề”, hoặc chính họ lại nằm trong các cơ quan chống tham nhũng. Một cán bộ lãnh đạo cơ quan chống tham nhũng Trung Quốc khi nghỉ hưu nói điều đáng tiếc nhất của ông là chưa thực thi được chế độ công khai tài sản viên chức. Xem ra giới viên chức tham nhũng rất đông và hăng hái chống lại chế độ này.
Thứ hai, lãnh đạo phải đi đầu chống tham nhũng, “Đảng viên đi trước, làng nước theo sau”. Lãnh đạo không ủng hộ thì mọi biện pháp, mọi quy chế phòng chống tham nhũng chỉ còn là hình thức. Phải dứt khoát không đưa người dính tham nhũng hoặc người thiếu kiên quyết chống tham nhũng lên làm lãnh đạo. Cơ quan chống tham nhũng phải độc lập với chính quyền.
Thứ ba, phải đẩy mạnh dân chủ hóa xã hội, sao cho toàn dân hiểu được họ là chủ đất nước, có quyền yêu cầu chính quyền phục vụ họ mà không được đòi hỏi họ phải chi phí “lót tay”. Mặt khác phải tạo điều kiện ngôn luận để người dân được tự do tố cáo tham nhũng. Tại Trung Quốc, các mạng chống tham nhũng phát huy tác dụng cực lớn, giúp phát hiện nhiều vụ tham nhũng, khiến bọn quan tham rất sợ.
Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Phòng ngừa tham nhũng là quan trọng nhất; để xảy ra tham nhũng rồi thì rất khó chống, nhất là khi nó đã trở thành một dạng văn hoá của xã hội.
Tham nhũng là loại thuốc độc ngấm từ từ, cuối cùng dẫn đến sự tự sát chế độ. Không sớm kiên quyết phòng chống tham nhũng là chấp nhận tự sát vô điều kiện. 