Thế là đã một năm, Trần Hòa Bình đi xa. Tôi quen Trần Hòa Bình trong thời mà mấy tướng trẻ Chu Văn Sơn, Văn Giá, Hoàng Thế Sinh, Hoàng Dân, Phạm Công Trứ hay tụ họp xung quanh cái câu lạc bộ thơ mà Hoàng Thế Sinh làm chủ nhiệm ở Khoa Văn, Đại học Sư phạm Hà Nội . Hồi ấy tôi đã viết lời bình cho bài thơ Thêm một rất nổi tiếng của Trần Hòa Bình. Có lần chuyện phiếm, Trần Hòa Bình bảo tôi : - Bình ngại nhất cái món triết học. Tôi đùa Bình rằng chú chẳng thích triết nhưng lại làm bài thơ nổi tiếng, đi thẳng vào môn triết. Này nhé, có mấy quy luật và phạm trù thì chú viết bằng thơ cực kì ngắn gọn mà dễ hiểu. Rồi tôi chứng minh cho Bình .Quy luật lượng đổi chất đổi thì chú tóm tắt:
Thêm một chiếc lá rụng
Thế là thành mùa thu
Phép biện chứng thì chú trình bày:
Dĩ nhiên là tôi biết
Thêm một lắm điều hay
Nhưng mà tôi cũng biết
Thêm một phiền toái thay
Nếu phải thi triết, chú cứ việc đem bài thơ Thêm một và nói với thầy dạy triết như thế, chắc là thầy triết không dám hỏi han gì nữa và phải cho chú điểm 10!
Bình nghe vậy, không nói gì chỉ cười cười.
Khi Trần Hòa Bình mất đột ngột, tôi đi công tác xa nên không biết tin. Mãi khi đọc bài viết của Chu Văn Sơn trên mạng mới giật mình. Rồi tôi cũng nhờ PGS. TS Trần Thế Phiệt cùng dạy một khoa với Bình dẫn tôi đến nhà riêng để thắp cho Bình nén nhang.
Thế là đã một năm.
Đọc bài viết của Văn Giá trên lethieunhon.com, tôi đi lục lại bài bình bài thơ Thêm một và nhờ bác Trần Nhương đăng lên, như một nén hương tưởng niệm một năm người thơ tài hoa, lãng tử đi vào cõi vĩnh hằng.
Thêm một chiếc lá rụng
Thế là thành mùa thu
Thêm một tiếng chim gù
Thành ban mai tinh khiết ...
Dĩ nhiên là tôi biết
Thêm một - lắm điều hay
Nhưng mà tôi cũng biết
Thêm một - phiền toái thay
Thêm một lời dại dột
Tức thì em bỏ đi
Nhưng thêm chút lầm lì
Thế nào em cũng khóc
Thêm một người thứ ba
Chuyện tình đâm dang dở
Cứ thêm một lời hứa
Lại một lần khả nghi !
Nhận thêm một thiếp cưới
Thấy mình lẻ loi hơn
Thêm một đêm trăng tròn
Lại thấy mình đang khuyết ...
Dĩ nhiên là tôi biết
Thêm một - lắm điều hay ...
1985
Người ta thường quan niệm triết học ấy là công việc của trí tuệ , còn thơ là công việc của trái tim . Cũng có những vần thơ mang tính chất triết học , nhưng phần nhiều là triết lý, chứ ít khi đi vào các phạm trù và các qui luật cơ bản , vốn là mảnh đất riêng của môn triết .
Tác giả trẻ Trần Hoà Bình làm thơ , anh không hề nghĩ là mình viết triết , anh cũng không có cả ý định triết lí nữa . Nhưng chính sự không để ý ấy đã làm cho thơ của anh là thơ đích thực và cũng là triết học đích thực chứ không phải có màu sắc triết học do người viết cố ý nhuộm vào .
Khổ thơ đầu của Thêm một tự nó là một sự cảm nhận rất tinh tế về thiên nhiên , nhưng nếu từ góc độ triết học thì bốn câu thơ ấy là qui luật lượng đổi chất đổi được trình bày hết sức sinh động và cụ thể đến mức có thể cân đong đo đếm được ... Mà tuy cân đong đo đếm nhưng lại vẫn cứ mơ hồ , cứ trừu tượng . Và do đó triết đấy mà vẫn đầy chất thơ và trước hết là thơ :
Thêm một chiếc lá rụng
Thế là thành mùa thu
Thêm một tiếng chim gù
Thành ban mai tinh khiết ...
Tưởng không có gì có thể cụ thể hơn nữa : một chiếc lá , một tiếng chim . nhưng cũng không có gì trừu tượng hơn là đại lượng của những chiếc lá rụng , những tiếng chim đã gù , và thời điểm khởi thuỷ của mùa thu , khởi thuỷ của ban mai tinh khiết . Cái đó chưa thể kiểm soát được , nhưng chắc chắn là có thật như cuộc đời , như tự nhiên và xã hội mà triết học đã khái quát thành phạm trù , qui luật .
Như đã nói , tác giả đâu có chú ý đến việc trình bày vấn đề triết học bằng thơ . Anh thấy những thêm một lắm điều hay, và bằng thực tế , anh muốn tâm sự : còn có những thêm một phiền toái thay ! Đây , những ví dụ về sự phiền toái anh kể ra . Có đến sáu trường hợp ở nhiều lĩnh vực khác nhau : trong tình yêu riêng của hai người , trong tình yêu tay ba , trong ứng xử , trong giao tiếp bạn bè , trong cảm nhận về thời gian ...Tất cả các câu thơ - ví dụ đều hết sức sinh động chính xác không ai có thể hoài nghi . Tất nhiên người khó tính có thể chua thêm và không mới lạ ! Vâng , quả là không có gì mới lạ , chúng ta đều gặp hay đã biết cả . Nhưng có điều này : chúng ta gặp rồi chúng ta bỏ qua , chúng ta không để ý . Còn nhà thơ gặp , với sự nhạy cảm của thi sĩ và của triết nhân , anh lập tức xếp chúng vào một hệ thống . Và đến bây giờ thì chúng ta đọc và chúng ta giật mình nhận ra Phép Biện Chứng , cái phần quan trọng của triết học được trình bày hết sức tự nhiên và hàm súc :
Thêm một - lắm điều hay
Thêm một - phiền toái thay
Không phải là con người không thông , không vận dụng được phép biện chứng của triết học trong cuộc sống . Nhưng thông lí luận thì dễ , còn đời thường thì người ta cứ phiến diện , cứ cực đoan . Cứ hễ thêm thì bằng bất kỳ giá nào người ta cũng thích thêm cho bằng được . Thêm chức tước , thêm tiền lương , thêm xe máy , thêm tiền thưởng ... Nhưng thêm khuyết điểm , thêm tai hoạ , thêm một cuốn sách tồi , thêm một bài thơ dở ... và bao nhiêu điều phiền toái nữa thì sao ? Dĩ nhiên chẳng có ai lại muốn thêm và cố ý thêm những điều tai hại nhìn thấy nhỡn tiền . Điều mà tác giả muốn nói với chúng ta là sự tinh tế này : có những điều thêm hoặc là vô hại , hoặc là vui vẻ tốt đẹp nữa ( thêm thiếp cưới , thêm trăng tròn ) nhưng cái vui ngay , cái lợi trước mắt tự nó lại đã chứa đựng cái mầm của buồn rầu , cái hại của mai sau . Đây chính là chỗ mà người ta hay lầm lẫn , hay phạm sai lầm nhất .
Vốn rất tôn trọng bạn đọc nên Trần Hoà Bình kết thúc bài thơ bằng cách điệp lại một nửa khổ thơ thôi :
Dĩ nhiên là tôi biết
Thêm một lắm điều hay
Nhưng rõ ràng mạch trình bày tự nó đã mang lời tâm tình nhắn gửi : Hãy cảnh giác với những thêm một phiền toái thay , nhất là khi nó khoác áo điều hay hoặc nó là điều hay tạm thời trong chốc lát .
Hà Nội tháng 5 năm 1989.