Trong chương trình Ngữ văn lớp Mười (Tập Một), học sinh được học bài thơ “Cảnh ngày hè” (Bảo kính cảnh giới- bài 43):
                Rồi hóng mát thuở ngày trường
                Hoè lục đùn đùn tán rợp giương.
                Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ,
Hồng liên trì đã tiễn mùi hương.
Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,
Dân giàu đủ khắp đòi phương.    
    (Theo Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, tập II-
               văn học thế kỷ X – thế kỷ XVII).
Chúng ta đều biết, bài thơ “Cảnh ngày hè” được sáng tác vào khoảng thời gian mà Ức Trai đã “Công danh đã được hợp về nhàn”, tức là thời gian ông lui về ở ẩn với một tâm hồn thư thái “Ao cạn vớt bèo cấy muống/ Đìa thanh phát cỏ ương sen/ Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc/ Thuyền chở yên hà nặng vạy then”.
Những tưởng ở chốn “mây khách khứa, nguyệt anh tam”, nơi thanh tịnh khiến hồn người lắng lại. Nhưng với Nguyễn Trãi, tiếng vọng cuộc sống bên ngoài vẫn không ngừng dội tới hồn thơ:    Rồi hóng mát thuở ngày trường
                    Hoè lục đùn đùn tán rợp giương.
Lúc này, Nguyễn Trãi tự cho mình là lúc rảnh rỗi, lúc “ăn không ngồi rồi” với những ngài dài dằng dặc. Câu thơ ở phía sau dường như có một tiếng thở dài… Nhưng tán hoè bỗng rạo rực một sắc xanh đầy sức sống; tán cây như vồng lên, đùn lên từ cành cây sum suê nhựa sống. Sắc xanh của ngày hè, hẳn đây là thời điểm giữa hè nên vạn vật đều phô hết vẻ đẹp của mình qua sự cảm nhận tinh tế của một tâm hồn nhạy cảm:
                Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ,
Hồng liên trì đã tiễn mùi hương.
Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
Phảng phất câu thơ Kiều “ Đầu tường lửa lựu lập loè đâm bông” sau đó mấy trăm năm ! Lối tả thực dùng các từ gợi tả (phun, tiễn) với hình ảnh hai loài hoa nặng tình với mùa hè (thạch lựu, hồng liên) đã phác hoạ bức tranh đầy màu sắc và dương như thoang thoảng hương sen hồng quê kiểng. Bên hiên nhà, cây lựu đang nở bừng màu hoa đỏ  như chập chờn màu lửa hạ.  Hoa sen đã toả hết mùi hương, đã tròn đây mùi hương cho con người.
Cả một không gian đầy ắp tiếng người, đầy ắp tiếng ve- tiếng cung đàn mùa hè ồn ã. Việc đảo ngữ đã làm cho câu thơ thêm sinh động. Phải chăng, có được mùa, có đông vui mua bán nên mới có tiếng muôn người “lao xao” trò chuyện, tâm tình giữa buổi chợ đông. Tiếng ve như hoà chung khúc nhạc, như góp thêm tiếng lòng cho con người- bởi Ức Trai dẫu thân nhàn rỗi nhưng tấm lòng chẳng bao giờ yên ả!
Biết bao lần ông đã tâm sự  chân tình : “ Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn/ Chừng đó lòng ta phỉ sở nguyền” hoặc “ Bui một tấc lòng ưu ái cũ/ Đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông”, “Bui một quân thân ơn cực nặng/ Tơ hào chưa báo hãy còn âu”, “Bui một tấc lòng trung lẫn hiếu/ Mài chăng khuyết, nhuộm chăng đen”…
Bỗng tất cả như bừng tỉnh giữa cảnh vật say đắm lòng người khi Nguyễn Trãi trở về thực tại. Ước mong của ông là dân no, dân ấm, là “khắp hang cùng ngõ hẻm không còn tiếng kêu than”.
Mong có tiếng đàn của một thời thịnh trị “ Ngu cầm” – vua Thuấn nước Ngu, thời Ngũ đế là thời thái bình, Vua Thuấn gảy khúc Nam phong có câu truyền lại, đại ý “ Gió nam thuận thời làm cho dân ta giàu có”:
                Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,
Dân giàu đủ khắp đòi phương.    
Ông tả cảnh thời Vua Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông là thời thái bình, yên ấm ( Thời Vua Thái tổ, Thái Tông/ Lúa chín đầy đồng, cơm chẳng muốn ăn- Ca dao).    
Cảnh ngày hè đẹp, hấp dẫn, quyến rũ hồn người; có thể khiến con người đắm chìm trong không gian rợp sắc màu và ướp đầy hương hoa ấy mà quên đi tất cả. Nhưng tấm lòng thương dân, lo cho dân vẫn luôn canh cánh bên lòng Nguyễn Trãi… Cảnh đẹp ngày hè quả là rất đẹp, nhưng đẹp hơn vẫn là tấm lòng lo nghĩ dân nước của ông.
Bên cạnh đó, một tâm hồn lớn- Hồ Chí Minh- cũng trong một không gian lung linh ánh trăng nơi núi rừng Việt Bắc trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp đầy gian khổ, thử thách (1947):                
                Tiếng suối trong như tiếng hát xa
                Trăng lồng cổ thụ, bóng lồng hoa
                Cảnh khuya như vẽ, người chưa ngủ
                Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.
Cảnh khuya nơi núi rừng hoang vắng bỗng gần gũi lạ thường. “Tiếng suối” rì rào của thiên nhiên được so sánh với “tiếng hát” của con người. Trăng cùng cây cỏ, cùng bóng hoà quyện, quấn quýt nhau. Cảnh thật nên thơ, cảnh đẹp đêm trăng ngỡ khiến con người mải mê, say đắm bởi Bác mang trong mình tâm hồn thi sĩ!
“Cảnh khuya như vẽ”, cảnh khuya lung linh, huyền ảo và con người “thi sĩ” vẫn chưa ngủ ( người chưa ngủ). Phải chăng vì say mê vẻ đẹp huyền ảo này mà chưa nỡ ngủ ? Nhưng không, câu thơ kéo ta về thực tại- đó là tấm lòng Bác với nước, với dân:
            Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.
    “Nỗi nước nhà” ở đây là tấm lòng của Bác “Tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc. Là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do. Đồng bào ta ai cũng có cơm ăn áo mặc; ai cũng được học hành”.
    Cách nhau mấy trăm năm mà hai tâm hồn lớn có sự trùng hợp, sự hoà điệu thật huyền diệu. Cả hai khung cảnh, hai không gian đều đẹp như bức tranh: cảnh ngày hè dậy bừng sức sống và cảnh trăng khuya thanh khiết đến nao lòng. Cả hai tâm hồn cùng say mê cảnh đẹp bởi chất nghệ sĩ luôn có sẵn trong những nhân cách lớn.
    Điều kỳ diệu là cả hai con người luôn nặng lòng với dân, với nước; không giây phút nào nguôi ngoai… Cách xa hàng thế kỷ nhưng thật gần trong những tâm hồn cao đẹp, những nhân cách cao đẹp lạ thường!   
                                Thạc Sĩ LÊ ĐỨC ĐỒNG
…………………………………………………………..
Tài liệu tham khảo:
-    Hợp tuyển văn học trung đại Việt Nam thế kỷ X- Thế kỷ XIX, Tập 1-
        NXB Giáo dục, 2004
-    Ngữ văn 10, Tập Một, NXB Giáo dục, 2006.
-    Thơ Hồ Chí Minh- NXB Văn Hoá- Thông tin, 2002.