Những ai từng học tiểu học trước cách mạng Tháng Tám hẳn còn nhớ cùng tôi bài bài văn “Quốc Văn Giáo Khoa Thư” đọng lại trong ký ức ấu thơ với  lời răn dạy đơn giản: hãy giữ danh dự như giữ đôi giày mới, chỉ cần dây bẩn một lần thì sẽ khó gột sạch mãi mãi. Minh họa cho bài văn là một người đàn ông cầm ô rón rén đi để giữ cho đôi giày được sạch trên quãng đường lầy. Lên lớp trên chút nữa, một cuốn sách cũng gây ấn tượng không kém sâu sắc với tuổi thơ nhiều thế hệ là cuốn “Tấm lòng cao thượng” của Edmond de Amicis, trong đó tôi nhớ mãi chuyện kể một cậu bé người Ý hát rong trên tàu hỏa đã vứt những đồng tiền vàng vừa được bố thí vào mặt những kẻ xúc phạm Tổ quốc của cậu để bảo vệ quốc thể! Nửa thế kỷ đã qua, lời cậu bé thành Padova ấy vẫn còn văng vẳng trong tôi như một bài thánh ca về danh dự và quốc gia: “Cầm lại tiền của các người. Ta không thèm nhận của bố thí của những kẻ đã lăng mạ nước ta.” Khi dạy bài Thề non nước của Tản Đà, thầy tôi than thở: “Đây là bài thơ yêu nước, nhưng nước còn đâu nữa mà yêu!” Thời đó ai cũng mong lấy được nước để tôn thờ, để yêu mến.

Vậy mà, chuyện gì đã xẩy ra hôm nay? Không hiểu sao lâu nay chúng ta có vẻ như chủ quan sau ba mươi năm chiến tranh với hào quang chói lọi, có được nước rồi chúng ta lại ít nhắc nhở con em giữ gìn “quốc thể”? Phải cầm súng hàng mấy thập kỷ liền mới có được một cái tên Việt Nam đàng hoàng trên bản đồ thế giới chứ không còn là xứ “Annam thuộc Pháp” chẳng  mấy người biết đến như ngày xưa. Trong chiến tranh thì mục tiêu cao cả là trên hết, có chết chóc đau thương nhưng con người sống trong cảm hứng hy sinh cao thượng, cận kề cái chết của bản thân và đồng đội người ta không có quyền ti tiện và tính toán lặt vặt. Thế nhưng khói lửa chiến tranh tắt khá lâu rồi, đứa trẻ sinh ra trên đống hoang tàn và nghèo khổ từ ngày 30 tháng Tư năm đó đã lấy vợ đẻ con, vật lộn suốt ngày với tinh tế thị trường, với tương cà mắm muối đời thường để kiếm sống, nhào vô cuộc “thi đua” làm giàu, làm tiền đầy hào hứng và máu mê, con người đương nhiên cũng phải khác đi chứ? Trước những lời than thở của bạn bè, một ông bụng phệ gạt phắt: “Lo chi cho hại sức khỏe!” Và ông ta hào phóng rủ mọi người đi uống bia!        

Không nghĩ tới giữ gìn “quốc thể” – danh dự và thể diện của quốc gia – có nghĩa là người ta không nghĩ tới NƯỚC mà chỉ nghĩ tới “mình” và tới quyền lợi của bản thân mình. Khi một người Việt bình thường ra nước ngoài phạm tội buôn lậu, vi phạm pháp luật nước người thì có thể họ chỉ đại diện cho bản thân họ mà thôi, người ta chưa có quyền nghĩ “mọi người Việt ở nước ngoài đều là những kẻ buôn lậu”. Nhưng khi người ấy là một nhà ngoại giao, hơn nữa, là một nhà ngoại giao có chức sắc mà bị bắt quả tang dù là chỉ khả nghi – nghĩa là còn chỗ chối cãi – dính dáng đến buôn lậu như vụ sừng tê giác ở Nam Phi thì đó là chuyện quốc thể, không thể nói gì khác!

Cũng như vậy, khi viên phi công cơ phó hoặc những nhân viên hàng không, thành viên của tầng lớp luôn được coi là “thượng lưu”, thành phần lý lịch chắc chắn là “cơ bản”, thuộc loại người được tin cậy ở lòng trung thành, luôn được nâng niu như những phần tử ưu tú, được giao cho những chiếc máy bay hàng trăm triệu đô, mang logo hoa sen Việt Nam mà tham gia vào đường giây ăn trộm vặt ở một quốc gia nổi tiếng là ghét cay ghét đắng thói ăn cắp như Nhật Bản ( thời các Sogun, những kẻ ăn cắp vặt có thể bị chặt tay) thì đó là chuyện quốc thể không thể nói gì khác!       

Khi đồng ý để chính phủ cho Việt Nam vay xây dựng, ngoài những mục đích vì lợi ích quốc gia ( thường chỉ là chuyện tính toán của các chính khách mà thôi), nhân dân Nhật còn vì sự thông cảm cho một đất nước bị tàn phá sau ba mươi năm chiến tranh, vì tình hữu nghị với nhân dân ta được hun đúc từ thời cụ Phan. Chắc chắn họ hiểu rằng, tham nhũng là một tệ nạn xã hội luôn xẩy ra ở nhiều nơi theo mức độ cao thấp khác nhau. Nhưng nếu tham nhũng nguồn vốn ODA là tiền thuế của dân Nhật, tiền nợ mà con cháu người Việt sau này phải trả thì có khác gì một anh hàng xóm nghèo sang nhà bên cạnh vay gạo nấu ăn cho cả nhà trong cơn khốn khó mà còn mặc cả lấy lại mấy nắm cho vào túi riêng! Cả gia đinh anh ta sẽ là cái thứ gì trước con mắt người hàng xóm tốt bụng? Vụ PCI còn được tiếp tục làm rõ “ai”, “như thế nào”, vốn ODA đã được nối lại, nhưng chắc chắn quốc thể đã lại một lần bị một cú tổn thương, ít nhất trước con mắt người Nhật! Để thay lời bình luận hãy nghe ông Tanaka Masao là một cảnh sát viên của tỉnh GUNMA người tham gia điều tra vụ bắt phó cơ trưởng Hàng không VN, người có cha từng là cố vấn quân sự cao cấp của Việt Minh: Tôi không thể tưởng tượng và hiểu nổi một dân tộc có 4000 năm văn hiến, dũng cảm, dám đánh và đã chiến thắng 4 cường quốc mạnh nhất thế giới trong chưa đến nửa thế kỷ để giành lấy Độc lập và Tự do lại để thế hệ con cháu phải đi ra làm ăn tại nước ngoài do không đủ sống, sinh ra ăn trộm? (trích dẫn Phúc Lộc Thọ - web site Hội Nhà Văn VN). Có gì khác hơn chuyện quốc thể?

Không chỉ một số quan chức quản lý dự án, ngoại giao hay “thành phần ưu tú” kiểu viên phó cơ trưởng, bà tùy viên hay tham tán, chuyện coi thường quốc thể đã quá nhiều đến mức không chỉ làm ta sửng sốt mà còn phải kinh hoàng. Trong vụ vặt hoa anh đào,  những người luôn tự xưng – và được tâng bốc vô lối – là “thanh lịch” của Hà Nội đã quên mất thể diện quốc gia! Rồi người Việt khạc nhổ, vứt rác ở nơi công cộng nước ngoài, người Việt phạm tội ở Nga, ở Séc, người Việt trồng cần sa và chế biến ma túy ở Anh, người Việt buôn ma túy ở Úc v.v. Trong nước thì những đoàn tàu Việt rải trắng phớ hàng ngàn cây số xuyên Việt rác rưởi và chất thải vì nhà vệ sinh không có bồn chứa, trong khi trên tàu luôn có đông đảo khách nước ngoài. Tất cả nói lên điều gì ngoài chuyện quốc thể?

Phan Bội Châu lưu lạc bên Nhật đã phải thảng thốt kêu lên trong Hải ngoại Huyết Thư (lá thư viết bằng máu) : “một là vua sự dân chẳng biết/ Hai là quan chẳng thiết gì dân/ Ba là dân chỉ biết dân/ Mặc quân với quốc, mặc thần với ai…” Vua không nghĩ đến dân, quan cũng không nghĩ tới dân thì dân nhất định sẽ “mặc quân với quốc”, tức là dân sẽ không nghĩ tới nước! Vả lại, nước mất rồi, nước của người ta rồi, trước hết hãy nghĩ tới cái bụng đã!

Chúng ta không còn sống trong thời “Hải ngoại huyết thư” đáng buồn ấy. Đất nước đã thống nhất sau chiến thắng, đang hội nhập với một thế giới hiện đại. Vậy mà tại sao vừa qua lại rộ lên quá nhiều hành động của những người thuộc đủ loại thành phần khác nhau trong xã hội gợi lại cho chúng ta lời cảnh báo tâm huyết cách nay gần thế kỷ của cụ Phan? Thật không hiểu nổi! Phải chăng người Việt đã không còn nghĩ tới QUỐC THỂ? Viên thuốc đắng này quá khó nuốt đối với những người lương thiện trong chúng ta! Hầu như nước nào cũng có câu ngạn ngữ “con sâu làm rầu nồi canh”. Nhưng họa vô đơn chí, tai nạn dồn dập buộc chúng ta phải xấu hổ, phải tự vấn bản thân mình, tự vấn về nền giáo dục, về việc dạy dỗ con cái trong gia đình đến tư cách công dân ngoài xã hội, tự vấn về thói giả dối, thói đạo đức giả tràn lan v.v. khiến chúng ta không thể tự ân ủi mình bằng câu “con sâu làm rầu…” ấy nữa.