Trang chủ » Bầu bạn góp cổ phần

SỰ THẬT LỊCH SỬ VÀ HƯ CẤU NGHỆ THUẬT

Đỗ Ngọc Yên
Thứ ba ngày 31 tháng 3 năm 2009 11:11 AM
 
Vấn đề tưởng chừng đã được giải quyết từ lâu. Vậy mà đến gần hết thập niên thứ nhất của thế kỷ XXI, nhiều người vẫn còn ngộ nhận rằng tác phẩm văn học nghệ thuật viết về một sự kiện hay một nhân vật lịch sử nào ấy nhất thiết phải trung thành, thậm chí phải là một bản photocopy, sao chép y nguyên về những gì đã có trong sử sách. Nhưng mấy ai nghĩ được rằng, chính các nhà chép sử cũng làm công việc ấy theo một mệnh lệnh chủ quan của một người hay nhóm người nào đấy. Đã là mệnh lệnh chủ quan, ai dám chắc được, họ sẽ ghi chép lại trung thành các sự kiện đã từng xảy ra trước đó, mà người ta quen gọi là sự kiện lịch sử.  
Trước hết nếu các chi tiết được phản ánh trung thực gần như sao chép sự thật đã, đang xảy ra trong đời sống thực, cùng lắm đấy chỉ là một cuốn biên niên sử, chứ không thể là một tác phẩm văn học nghệ thuật (VHNT). Bởi lẽ một thuộc tính cơ bản nằm ngay trong bản chất cấu thành của tác phẩm VHNT là sự tưởng tượng chủ quan của nghệ sỹ. Ngay cả khi một sự kiện lịch sử được đưa vào tác phẩm VHNT tưởng như giống hệt sự kiện đó đã từng diễn ra trong đời sống thực, nó cũng đã phải thông qua lăng kính chủ quan của chủ thể sáng tạo - nghệ sỹ. Lăng kính chủ quan của nghệ sỹ giống như một cái filter chắt lọc và loại bỏ tất thảy những gì không mang lại giá trị thẩm mỹ cho hình tượng tác phẩm. Một mặt, nhà nghệ sỹ vừa phải tôn trọng đến mức tối đa sự thật lịch sử và mặt khác bằng cảm xúc, tài năng cá nhân anh ta phải sáng tạo ra một thế giới thứ hai- Thế giới của những hình tượng VHNT. Nhưng, như vậy không có nghĩa anh ta chỉ là người sao chép lại nguyên si những sự kiện đã từng xảy ra trong đời sống thực. Tôi rất tâm đắc với câu nói nổi tiếng của đại thi hào Nga Macxim Gorki khi ông ta nói về vai trò của cảm xúc và tưởng tượng cá nhân trong sáng tạo nghệ thuật một cách thật sự hóm hỉnh đại ý rằng: Nếu một bài thơ viết về chiếc bánh mỳ mà không có gì khác chiếc bánh mỳ thì người ta sẽ chọn chiếc bánh mỳ, chứ không ai chọn bài thơ cả.
Đã nói đến sự tưởng tượng chủ quan của nghệ sỹ cũng có nghĩa là thừa nhận tính không đồng nhất giữa sự thật lịch sử đã từng tồn tại trong đời sống thực và các chi tiết, sự kiện đó được phản ánh vào trong tác phẩm VHNT. Người nghệ sỹ có thể bớt đi hay thêm vào, nhấn mạnh hay làm lu mờ đi một vài chi tiết nào đó phục vụ cho ý tưởng sáng tạo của mình là điều dễ hiểu. Một chi tiết hay một nhân vật nào đó được thêm vào không nhất thiết là có thật, ngược lại nó có thể hoàn toàn được tạo nên bởi sự tưởng tượng chủ quan của anh ta, cốt sao cái lịch sử trong tác phẩm  không trở thành kẻ hoàn toàn xa lạ với cái lịch sử đã từng tồn tại trong đời sống thực.
Hơn thế, việc bớt đi hay thêm vào các chi tiết, nhân vật nào đó phải nhằm mục đích tái hiện lại lịch sử ở một cấp độ cao hơn và vì thế nó còn thật hơn cái sự thật mà mọi người đã từng biết từ sự trải nghiệm cá nhân hay từ những cuốn biên niên sử. Đại văn hào Liev Toltoi đã từng nói đại ý rằng: khi sáng tạo hình tượng cô Anna trong tác phẩm Anna Karenina, thì trong đầu ông ta có tới hàng ngàn cô Anna khác nhau. Còn đại văn hào Lỗ Tấn cũng nói tương tự như vậy khi mọi người hỏi về nhân vật nổi tiếng A.Q trong tác phẩm A.Q chính truyện của ông. Lỗ Tấn đã nói một cách đại ý rằng: nhân vật A.Q của ông có cái đầu ở Triết Giang, cái thân ở Thượng Hải, và đôi chân ở Quảng Đông,... Tuy vậy, rõ ràng cái anh chàng A.Q và cô Anna là đại diện cho một lớp người nguyên mẫu bằng xương bằng thịt. Bởi vì A.Q và Anna là đại diện cho một lớp người có những nét tương đồng về tính cách và các điều kiện xã hội như thế. Họ mang tính khái quát cao độ thông qua trí tưởng tượng và khả năng hư cấu của nhà văn.
Mặt khác người nghệ sỹ phản ánh lịch sử chủ yếu là bằng các cung bậc khác nhau của cảm xúc và tình cảm cá nhân, chứ không dừng lại ở ranh giới đúng sai của nguyên mẫu lịch sử như các nhà biên niên sử thường làm. Tính không đồng nhất giữa sự thật đã từng tồn tại như nó vốn có trong đời sống và những chi tiết phản ánh sự thật đó trong tác phẩm VHNT chính là hư cấu nghệ thuật - một đặc tính của sáng tạo VHNT.
Như vậy vấn đề ở đây không phải là được hay không được quyền hư cấu, hay sự so le giữa sự thật lịch sử và hình tượng nghệ thuật, mà chính là giới hạn của sự  so le đó. Người nghệ sỹ có quyền hư cấu thông qua cảm xúc và tưởng tượng bằng những kinh nghiệm chủ quan của anh ta. Nói một cách chính xác hơn anh ta hoàn toàn có quyền tái hiện lịch sử theo cách riêng của mình. Nhưng tuyệt nhiên người nghệ sỹ không được phép bịa đặt ra lịch sử. Dù khả năng sáng tạo của anh ta có dồi dào và bay bổng đến đâu, cũng không thể bịa đặt 100% ra một nhân vật lịch sử có thật đã từng tồn tại. Chẳng hạn như trận chiến đấu chống quân Tống trên bờ sông Như Nguyệt của Lý Thường Kiệt diễn ra vào năm 1076 là một sự thật lịch sử cho đến nay không một ai chối cãi. Vì thế trong tác phẩm VHNT không thể nói rằng trận chiến đấu là do Lê Lợi cầm quân hay Lý Thường Kiệt chống quân Tống ở Nghệ An vào thế kỷ XVIII chẳng hạn, là hư cấu nghệ thuật.
Cũng vậy triều đại nhà Hồ chỉ tồn tại trong vòng 7 năm từ 1400 - 1407 không thể nói thành 70 năm, tức là từ 1400 - 1470 được. Như vậy gọi là xuyên tạc và bịa đặt ra lịch sử, chứ không phải là hư cấu nghệ thuật. Nhưng trong tác phẩm Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh hình tượng quận chúa Quỳnh Hoa, người vợ quá cố của Hồ Nguyên Trừng, con trai của Hồ Quý Ly, là một nhân vật hoàn toàn hư cấu nhằm bộc lộ và nhấn mạnh thêm tính cách Hồ Nguyên Trừng, một con người đầy lòng trắc ẩn, dễ dàng tha thứ cho người khác. Nhưng cơ bản toàn bộ giai đoạn thật lịch sử thời cuối Trần đầu Hồ không vì thế bị bóp méo hay xuyên tạc. Cũng tương tự như thế đoạn miêu tả Hồ Quý Ly đứng lặng im phía sau để chờ vợ cầu kinh bên bàn thờ Phật mà Nguyễn Xuân Khánh đã hư cấu, bởi lẽ trong các tài liệu lịch sử còn lưu trữ được về Hồ Quý Ly không có chi tiết đó, nhưng lại hoàn toàn có thể chấp nhận được. Vì nhờ vào những chi tiết đó mà bạn đọc hôm nay có thêm điều kiện để hiểu rõ hơn một nét tính cách của ông vua nhà Hồ. Đó chính là ở chỗ sâu thẳm còn có một Hồ Quý Ly cô đơn và hướng thiện, chứ không chỉ có một Hồ Quí Ly gian manh, phản loạn và tiếm vị nhà Trần. Cũng vì thế qua tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, người đọc lại có thêm cơ hội để nhận thức sâu hơn sự thật lịch sử thời bấy giờ. Giai đoạn lịch sử đó đã nảy sinh ra những người táo bạo, cách tân, mưu lược, đầy tham vọng và  cô đơn như Hồ Quý Ly; anh hùng, dũng mãnh, có tài binh lược như hai vị tướng Trần Khát Chân, Phạm Khả Vĩnh; lũ người bất tài vô dụng, nhưng trung thành với một triều đại đã mục nát như Trần Nguyên Hàng, Nguyên Dận, Nguyên Uyên; và còn có cả những người như quận chúa Quỳnh Hoa, cô gái Thanh Mai,... những người phụ nữ rất mực thuỷ chung, hết lòng thương yêu chồng và cũng sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn.
Tóm lại sẽ là sai lầm nếu ai đó cho rằng khi tái hiện những sự kiện và nhân vật lịch sử, người nghệ sỹ không được phép làm thay đổi lịch sử như nó vốn có. Ngay cả những cuốn biên niên sử cũng không thể nào ghi chép một cách đầy đủ và chi tiết những sự kiện đã từng xảy ra. Bởi vì những sự thật đó được ghi chép lại còn bị các điều kiện kinh tế, chính trị, đạo đức, lịch sử và xã hội đương thời chế định, cho nên tính nghiêm ngặt lịch sử đã ít nhiều bị giảm thiểu. Theo tôi vấn đề này đã được Nguyễn Xuân Khánh lý giải một cách khá thuyết phục qua sự hư cấu hình tượng nhà chép sử Văn Hoa trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly của ông. Như vậy điều quan trọng chỉ còn là mức độ và giới hạn cho phép nhà nghệ sỹ hư cấu khi sáng tạo các sự kiện lịch sử trong tác phẩm VHNT để làm sao cho công chúng có thể tiếp nhận được bộ mặt lịch sử qua tác phẩm còn thật hơn cái lịch sử đã từng tồn tại. Điều đó hoàn toàn phụ thuộc vào tài năng sáng tạo của nghệ sỹ ./.